Сейткулов М.

Details

Last Updated on Thursday, 24 April 2025 16:56

Сейткулов Мухамедхан (1870-1937) - политический и общественный деятель, просветитель, меценат, видный деятель культуры, сторонник движения «Алаш». 

Мухамедхан Сейткулов - яркий представитель духовной элиты казахского народа рубежа XIX-XX веков,  просветитель, алашордынец, меценат родился в 1870 году. 
М. Сейткулов был образованным человеком, владеющим и мусульманской, и русской грамотами. В совершенстве знал арабский и татарский языки. Являясь имамом в медресе Ахмета Ризы, одновременно учительствовал. Сейткулов давал уроки по основам ислама в мечети Тыныбай Семипалатинска (ныне г. Семей). 
М. Сейткулов превратил свой гостеприимный дом в городе Семипалатинске в центр культуры и искусства. Здесь велись дискуссии о прошлом и будущем народа, здесь зарождался первый казахский театр: в доме проводились первые репетиции пьес «Карагоз», «Енлик-Кебек», «Ел ағасы», «Бәйбіше-тоқал» М. Ауэзова (1920 г.).

Богатейшая библиотека его дома привлекала сюда люей из разных городов и далеких аулов нашей земли, ведь Сейткулов привозил из поездок и выписывал новинки мировой классики, книги по истории, религии, философии, газеты и журналы того времени - «Таржиман», «Айкап», «Шура», «Абай», «Уакыт», «Дала уалаяты», «Казах», «Записки императорского географического общества». Домашняя библиотека постоянно пополнялась новыми книгами. Например, в библиотеке было и многотомное издание “Россия. Полное географическое описание нашего отечества”, 18-й том которого назывался “Киргизский край” и был посвящен истории, культуре, экономике казахского народа (издан в 1903 г.). Здесь хранились первые издания произведений Абая и Шакарима, редкие рукописи и архивные материалы, составившие основу для исследований истории и культуры народа.
М. Сейткулов был одним из немногих, кто финансировал журнал «Абай», выходивший под редакцией Ж. Аймауытова и М. Ауэзова, и газету Шакарима «Сары-Арка». В доме М. Сейткулова останавливались, приезжая в Семипалатинск (ныне г. Семей), Абай и его ученики, алашордынцы.
М. Сейткулов воспитал целую плеяду талантливых ученых, многие из которых составили цвет казахской интеллигенции. Здесь общались и вели дискуссии представители казахской интеллигенции и алашордынцы - Алихан Букейханов, Ахмет Байтурсунов, Магжан Жумабаев, Мыржакып Дулатов, Жусипбек Аймауытов, Мухамеджан Тынышпаев, Халел Габбасов, Султанмахмут Торайгыров, Ыдырыс Мустамбаев, Сабит Донентаев, Манен Турганбаев, Амре Кашаубаев, Алмагамбет Капсалемов, Иса Байзаков, Исаин Жанбырбаев и многие другие.
С середины 20-х годов начались гонения на представителей знати и интеллигенции. В 1928 году началась конфискация имущества купцов и баев, и семья Мухамедхана в числе первых подверглась репрессиям.
В 1930 г. М. Сейткулов был арестован. 27 ноября 1937 года арестован вторично, постановлением тройки НКВД по Восточно-Казахстанской области был приговорен к смерти, 2 декабря этого года расстрелян по обвинению в «активном участии в антисоветской группировке мусульманского духовенства». Реабилитирован посмертно. Место расстрела и захоронения неизвестно. Фотографии не сохранились.
Мухамедхан Сейткулов - отец известного абаеведа, ученого Каюма Мухамедханова. 

 
М. Сейтқұлов туралы әдебиет
 Литература о Сейткулове М.
Кітаптар - Книги

Сармурзин, Ғ. Өнеге: [Мұхтар Әуезов туралы естелік.Ұлы Мұхаңның шәкірт досы, аяулы бауыр Қайымға автордан. Ғ. Сармурзин. 10.ІІІ. 1975 жыл деген қолтаңба берілген; Жаңасемейдегі М. Сейтқұлов үйінде қазақ зиялыларының «Қарагөз» пьесасын әзірлеуге жиналғаны туралы деректер] / Ғ. Сармурзин. - Алматы: Жазушы, 1975. - 80 б. - : Б. 25.
Біздің Мұхтар: [М. О. Әуезов туралы естеліктер.Әуезовпен Семей қаласында Қ. Мұхамедхановтың әкесінің үйіндегі кездесулер туралы]. - Алматы : Жазушы, 1976. - 432 б.
Яхияұлы, Т. Тінібай мешіті: тарихи-деректі зерттеулер. - Семей: Шәкәрімтану ғылыми-зерттеу орталығы, 2005. - 187 б.
Мұхтар Әуезов: энциклопедия [Мұхаметхан Сейітқұлұлы туралы] / М. Әуезов. - Алматы: Атамұра, 2011. - 687 б. -Мұхаметхан Сейітқұлұлы : б. 440-441
Мұхамедханов, Қ. Хаттар сөйлейді = Письма говорят / Қ. Мұхамедханов. - Алматы, 2016. - 336 б.
Әке мен бала – Мұхамедхан Сейтқұлов пен Қайым Мұхамедханов – Отан патриоттары = Отец и сын – Мухамедхан Сейткулов и Каюм Мухамедханов - патриоты отечества. - Алматы : "Қайым Мұхамедханов атындағы білім және мәдениет орталығы" қоғамдық қоры, 2017. – 120 б.
Сейітқұлов Мұхамедхан: [туғанына 150 жыл (1870-1937] // ҚР Ұлттық кітапханасы; Қазақстан Республикасының 2020 жылы аталып өтілетін және еске алынатын күндер тізбегі = Национальная библиотека РК;
Абайдың ақын ұлдары [Мәтін] : [Қайым Мұхамедхановтың Абайдың ақындық айналасы, оның ішінде ақын ұлдары Ақылбай, Мағауия, Тұрағұл, Әбдірахман, немересі Әубәкір өлеңдерін тауып, сақтап, зерттеудегі жанкешті еңбегі жайында] / ҚР Ұлттық кітапханасы; жалпы ред. басқ. Б.Қ.Оспанова; құраст: Б.Жүнісхан. – Алматы, 2020. – 598 б.

Абайдың ақын ұлы Мағауия [Мәтін] : ғалым Қ.Мұхамедхановтың түсініктемелерімен // Абайдың ақын ұлдары. – Алматы, 2020. – Б. 246-248.

Ақылбай [Мәтін] : өмірбаяны және «Дағыстан», «Зұлыс» поэмалары; «Мағауия өлгенде қызы Уәсилаға жазып берген жоқтауы» т.б. өлеңдері // Абайдың ақын ұлдары. – Алматы, 2020. – Б. 15-68.
Әбдірахман өлеңдері [Мәтін] : ғалым Қ.Мұхамедхановтың түсініктемелерімен // Абайдың ақын ұлдары. – Алматы, 2020. – Б. 173-176.
Әубәкір [Мәтін] : өмірбаяны және өлеңдері ғалым Қ.Мұхамедхановтың түсініктемелерімен // Абайдың ақын ұлдары. – Алматы, 2020. – Б. 118-134.
Қайым Мұхамедхановтың «Медғат-Қасым» поэмасына арналған әдеби-зерттеу мақаласы [Мәтін] // Абайдың ақын ұлдары. – Алматы, 2020. – Б. 263-279.
Мағауия [Мәтін] : өмірбаяны және «Еңлік Кебек», «Медғат-Қасым» поэмалары // Абайдың ақын ұлдары. – Алматы, 2020. – Б. 141-160.
Мағауия өлеңдері [Мәтін] : ғалым Қ.Мұхамедхановтың түсініктемелерімен // Абайдың ақын ұлдары. – Алматы, 2020. – Б. 168-172.
Мағауияның «Еңлік Кебек» және «Медғат-Қасым» поэмалары [Мәтін] : ғалым Қ.Мұхамедхановтың түсініктемелерімен // Абайдың ақын ұлдары. – Алматы, 2020. – Б. 177-205.
Мағауияның «Еңлік Кебек» және «Медғат-Қасым» поэмалары [Мәтін] : ғылыми зерттеу // Абайдың ақын ұлдары. – Алматы, 2020. – Б. 226-245.
Тұрағұл [Мәтін] : өмірбаяны, өлеңдері мен аудармалары Қ. Мұхамедханов түсініктемелерімен // Абайдың ақын ұлдары. – Алматы, 2020. – Б. 291-309.

Сейсенұлы, Д. ЕР ҚАЗАҚ [Мәтін] : деректі хикаяттар, екі бөлімді драма және ат әңгімелер; пікір жазған Т. Жұртбай; редакторы Б. Жүнісбеков. – Алматы: Полиграфкомбинат, 2020. – 392 б.

Абайдың ақын ұлдары [Мәтін] : [Қайым Мұхамедхановтың Абайдың ақындық айналасы, оның ішінде ақын ұлдары Ақылбай, Мағауия, Тұрағұл, Әбдірахман, немересі Әубәкір өлеңдерін тауып, сақтап, зерттеудегі жанкешті еңбегі жайында] / ҚР Ұлттық кітапханасы; жалпы ред. басқ. Б.Қ.Оспанова; құраст: Б.Жүнісхан. – Алматы, 2020. – 598 б.

Сейсенұлы, Д. ЕР ҚАЗАҚ [Мәтін] : деректі хикаяттар, екі бөлімді драма және ат әңгімелер; пікір жазған Т.Жұртбай; редакторы Б. Жүнісбеков. – Алматы: Полиграфкомбинат, 2020. – 392 б.

Мұхамедхан, Д. Ұстаз бен шәкірт = Учитель и ученик / Д. Мұхамедхан. - Алматы : Курсив, 2023. - 336 б.

*** 

Мухтар Ауэзов в воспоминаниях современников: [о доме Сейткулова, где М. Ауэзов проводил репетиции своих пьес]. Жазушы. – Алматы. 1972. С. 359
Энциклопедия «Шакарим» : [о Мухамедхане Сейткулове]. - Семей, 2008. - Б. 555
Календарь знаменательных и памятных дат республики Казахстан на 2020 год. Национальная библиотека РК. Алматы, 2019. - Б. 128-129.  
Календарь на 2023 год, иллюстрирован портретами исторических личностей. Информация и примерный портрет М.Сейткулова включены. Издание молодежной организации. Казахтелеком.
Памятные и знаменательные даты Казахстана на 2025 год. Карагандинская областная универсальная научная библиотека им. Гоголя. 2024 г. С. 51.
Знаменательные и памятные даты Республики Казахстан и Восточно-Казахстанской области на 2025 год

 
Мақалалар - Статьи 

Мұхамедханұлы [Мұхамедханов], Қ. Ақ жол: [Ақжол Дайырқожа туралы тарихи мақала. Әкесі М. Сейтқұлов туралы естеліктерде Сейтқұлов үйіне жиналатын қазақ азаматтары туралы, сонымен бірге, әкесі жаздырып алған газет-журналдар, әкесінің М. Әуезовке пьеса қоюға көмегі жайында баяндалған.] / Қ. Мұхамедханұлы [Мұхамедханов] // Парасат. - 1992. - № 7. - Б. 6-7.

Мухамедхан, Д. Ғылыми-танымдық / Д. Мұхамедхан // Шәкәрім. - Шәкәрім университеті. - 2013. - № 2. - С. 26-31. На английском языке.
Мұхамедхан, Д. Әке жолымен: [Сейітқұлов Мұхамедхан, абайтанушы, ғалым Қ. Мұхамедханов туралы] / Д. Мұхамедхан ; сұхбат: Б. Тұрсынбайұлы // Қазақ әдебиеті . - 2014. - 27 маусым. - Б. 3. -URL : https://abaialemi.kz/post/view?id=143
Нүсіпұлы, Е. Оқыған азамат: [Қайым Мұхамедхановтың әкесі Мұхамедхан Сейітқұлов туралы] / Е. Нүсіпұлы // Түркістан. - 2020. - 16 қаңтар. - Б. 1, 4.
Қасым, А. Қуғын-сүргін құрбаны болған алаш меценаты – Мұхамедхан Сейітқұлов // Егемен Қазақстан. - 2020. - 2 маусы. -URL : https://egemen.kz/article/237342-qughyn-surgin-qurbany-bolghan-alash-metsenaty-mukhamedkhan-seyitqulov
Кәрімхан, З. Алаш қайраткері – Мұхамедхан Сейтқұлұлы // Мұнара. - 2020. - №10. - URL : https://www.muftyat.kz/kk/articles/edification/2020-05-31/31697-alash-kairatkeri-mukhamedkhan-seiitkululy/
Сейсенұлы, Д. Абай мұражайының бас шырақшысы // Егемен Қазақстан. – 2020. – 30 шілде.
Сейсенұлы, Д. Қайсар қазақ, қайтпас Қайым [Мәтін] // Абай. – 2020. – № 4. – Б. 61–72.

Сейсенұлы, Д. Алаш меценаты / Д. Сейсенұлы // Қазақ әдебиеті. - 2020. - 24 қаңтар. - Б. 1, 4-5. - URL : https://qazaqadebieti.kz/23331/alash-metsanaty

Мұхамедхан, Д. Ғылыми-танымдық / Д. Мұхамедхан // Шәкәрім. - Шәкәрім университеті. - 2024. - № 2. - С. 72-78.

***

Мухамедхан, Д. "Это наша память и наш долг" : имена К. Мухамедханова и М. Сейткулова должны быть увековечены / Д. Мухамедхан // inform.kz. - 2010. - 31 мая.
Белякина, А. Бывший город Алаш: [об истории города Семей] / А. Белякина // Караван. - 2012. - 14 декабря.
Белякина, А. Безжалостная расправа: [об алашординце, меценате М. Сейткулове] / А. Белякина // Караван. - 2013. - 7 июня.
Мухамедхан, Д. "Бывали хуже времена. Но не было подлей" / Д. Мухамедхан // Казахстанская правда. - 2013. - 31 мая. - С. 13.
Мухамедхан, Д. Не отрываться от корней / Д. Мухамедхан // Казахстанская правда. - 2014. - 18 января.
Мухамедхан, Д. «Счастье – быть свободным, говорить правду и не бояться ничего» / Д. Мухамедхан // Казахстанская правда. - 2014. - 31 мая.
Мухамедхан, Д. Отечества сыны: [о жизни и деятельности К. Мухамедханова и его отца М. Сейткулова] / Д. Мухамедхан // Казахстанская правда. - 2016. - 6 января. - С. 10.
Мухамедханова, Д. Источник доброты и чистоты / Д. Мухамедханова // Вести Семей. - 2016. - 4 марта. - С. 5
Достойный след в культуре : о С. Мұхамедхан / ОФ Центр образования и культуры им. К. Мухамедханова // Вести Семей. - 2016. - 18 марта. - С. 5.

Мухамедхан, Д. Отец и сын: служение народу и соединение разных культур / Д. Мухамедхан // Вести Семей. - 2017. - 14 марта. - С. 3

Мухамедхан, Д. Сохранение ценностей : Мухамедхан Сейткулов и Каюм Мухамедханов – хранители традиций Алаша и наследия Абая / Д. Мухамедхан // Вечерний Almaty. - 2023. - 7 января. - URL :https://vecher.kz/ru/article/sohranenie-sennostei-muhamedhan-seitkulov-i-kaium-muhamedhanov-hraniteli-tradisii-alasha-i-naslediia-abaia.html (дата обращения: 15.04.2025)

Левина, Ф. Не предавать забвению / Ф. Левина // Казахстанская правда. - 2023. - 25 января (№ 16). - С. 10Мухамедхан, Д. Память и совесть – основа морально-духовной устойчивости государства / [о М. Сейткулове и К. Мухамедханове] // Простор. - 2024. - № 2.- С.145-155. - URL : http://zhurnal-prostor.kz/index.php?id=4336 (дата обращения: 15.04.2025)

Д. Мұхамедханқызының жеке мұрағатынан
Из личного архива Д. Мухамедхан  

1. Выписка из протокола №26: Заседание Тройки УНКВД по Восточно-Казахстанской области от 27.11.1937 г.
2. Выписка из акта: Постановление Тройки НКВД по Восточно-Казахстанской области от 27.11.1937 г.
3. Ордер №497 на производство обыска и ареста от 27.11.1937 г. Письма и другие материалы
4. Справка о реабилитации от 6.02.1991 г. 

Интернет-ресурстар

Интернет-ресурсы 

Сейткулов Мухамедхан // Алаш Орда. - URL: https://alash.semeylib.kz/?lang=ru&page_id=1243 (дата обращения: 15.04.2025).

Мұхамедхан Сейтқұловтың (1870–1937). 155 жылдығына арналған бейнеролик : [видео] // YouTube : сайт. - URL: https://www.youtube.com/watch?v=NtTm5w4hauQ (дата обращения: 15.04.2025).

Алаштың үш тұғыры: Сейтқұлов, Оразбайұлы, Әділұлы. Көмбе : [видео] / Хабар ТВ // YouTube : сайт. - URL: https://www.youtube.com/watch?v=oYp0GwwTblQ(дата обращения: 14.04.2025).

Абай ТВ. Арнайы жоба. «Алаштың соңғы тұяғы Қайым Мұхамедханов» : [видео] / Абай ТВ // YouTube : сайт. - URL: https://www.youtube.com/watch?v=uT-wrb_g2ss(дата обращения: 15.04.2025). 

Құлтай, А. Шәкәрім мен Міржақыпты құтқарған: Алаштың меценаты атанған Мұхамедхан Сейітқұлов туралы құнды деректер / Ардақ Құлтай // NUR.KZ. - 2024. - 29 мамыр. – Режим доступа: https://kaz.nur.kz/society/2107677-shakarim-men-mirzhaqypty-qutqargan-alashtyng-metsenaty-atangan-muhamedhan-seiitqulov-turaly-qundy-derekter/ (дата обращения: 15.04.2025)

Шалқар, Ж. Алаштың Абайы – мәңгілік : Ж. Бектұров атындағы облыстық жасөспірімдер кітапханасында «Рухани жаңғыру» бағдарламасы аясында ақын, ұлы ағартушы Абай ҚҰНАНБАЕВТЫҢ 175 жылдығы мен қоғам қайраткері Мұхамедхан СЕЙІТҚҰЛОВТЫҢ 150 жылдығына арналған «Абай және Алаш» атты республикалық онлайн–конференция өтті // Орталық Қазақстан. - 2020. - 8 қазан. - URL : https://ortalyq.kz/081014-2/ (дата обращения 23.04.2025)

Тоқтарбайұлы, Е. "Мұхамедхан Сейітқұлұлының өмірі мен шығармашылығы 2020. - 2 маусым. - URL : https://www.youtube.com/watch?v=odNtZldz5fY (дата обращения: 21.04.2025)

Қарағанды көшелеріне саяхат. Мұхамедхан Сейітқұлов. - URL : https://www.youtube.com/watch?v=TcyXV4ftpsU(дата обращения: 21.04.2025)

Мұхамедхан, Д. Әкесі ұлының бойына мәдениет пен театрға деген сүйіспеншілікті оятты / Д. Мұхамедхан // Farabi Shakirti. – 2025. – 28 наурыз. – URL: https://farabishakirti.kz/kesi-lyny-bojyna-m-deniet-pen-teatr-a-degen-s-jispenshilikti-oyatty/ (қол жеткізілген күні: 24.04.2025).

***

Мухамедхан, Д. Страница в социальной сети Facebook :  URL:https://www.facebook.com/dina.mukhamedkhan(дата обращения: 17.04.2025). 

Сейткулов Мухаметкан (Мухамедхан) : [статьи и материалы о М. Сейткулове // Бессмертный барак: [энциклопедия о репрессиях] : сайт. – URL: https://bessmertnybarak.ru/Seytkulov_Mukhametkan_/

Мухамедхан, Д. Репрессии XX века уничтожали в людях духовно-нравственные ценности [о политических репрессиях, которым подверглись Мухамедхан Сейткулов и его сын Каюм Мухамедханов ] / Д. Мухамедхан // Kazіnform. кz. - 2014. - 31 мая. - URL :http://www.inform.kz/rus/article/2663721 (дата обращения: 21.04.2025).

Видеоролик к 150-летию Мухамедхана Сейткулова. - 22 апреля 2020. - URL :https://www.youtube.com/watch?v=NtTm5w4hauQ (дата обращения: 21.04.2025)
Последний из Алаш-Орды «Новый курс» // «Хабар». - 5 июня 2020 г. - URL : https://www.youtube.com/watch?v=oEJI-vGTPOg  (дата обращения: 21.04.2025)

Мухамедхан Сейткулов и Каюм Мухамедханов – патриоты Отечества. Караганда. 2021. - URL : https://www.youtube.com/watch?v=KXAZIGwT0cU (дата обращения: 21.04.2025)

Сквозь пелену прошедших дней: как воссоздавался портрет Мухамедхана Сейткулова // Tengrinews.kz. - 2023. - URL: https://tengrinews.kz/article/skvoz-pelenu-proshedshih-dney-vossozdavalsya-portret-1928/   (дата обращения: 21.04.2025).