Zhomartbaev T.

Details

Last Updated on Thursday, 24 February 2022 11:02

Zhomartbayev Tair (real name Tailakbai, 1884-1937) was a journalist, writer, playwright, teacher, translator.

He was born in 1884 in Mukur village of Chingistau parish (now Abai district) in Semipalatinsk region (now East Kazakhstan region). T. Zhomartbayev received his primary education at the madrasa of poet Kokbai Zhanatayev, a contemporary and friend of Abai. He graduated from the Ufa madrasah "Galiya" (1911). In 1911-1915 he taught together with his wife Adygia Ormanova at the school of Zhakia Kazhi near Semipalatinsk (now Semey). In 1915-1928 he worked as a school teacher in Zaisan, Manyrak parish. In 1928-1930 , he was the director of school No. 14. Semipalatinsk (now Semey), in 1930-37 - teacher of Semipalatinsk Pedagogical College. In schools and the Kazakh pedagogical college, he taught Kazakh language and literature, mathematics, organized literary, dramatic and musical circles and made a significant contribution to the development of the performing arts in our region. Interestingly, People's Artist of the USSR, famous director Shaken Aimanov, People's Artist of the Kazakh SSR Shahan Musin are pupils of Tahir Zhomartbayev. In 1937, he was arrested on false political charges and shot. In 1956, he was acquitted posthumously.

He was engaged in journalism and literary activity: he wrote articles, feuilletons in the magazines "Aykap", "Zhana mektep" ("New School") and the newspapers "Kazak" ("Kazakh"), "Alash". The author of the novel "Kyz Korelik" ("Looks" or "Let's look at the girl" (1912) is one of the very first works of emerging Kazakh fiction, in which topical problems of life and everyday life of the working people are raised, a collection of poems "Balalarga zhemis" ("Gift to children" (1912). The collection "Balalarga zhemis" ("Gift to children") is of a textbook nature. It includes poems written by Zhomartbayev under the influence of the best works of Krylov, L. Tolstoy, Abai, who affirmed humanism, the ideas of enlightenment, the desire for knowledge. The collection included poems "A well-mannered boy", "Instruction to children", "The Sadness of an orphan", "Good Friends" and others. One of the poems is a free translation of the work of K. D. Ushinsky ("Invitation to school"). The collection includes several stories by L. N. Tolstoy, as well as poems written in the key of the great predecessors of Tair - Abai and Altynsarin (some of T. Zhomartbayev's works were republished in 1982, included in the collection "Kazakh poetry of the early twentieth century").

T. Zhomartbayev is the author of the poems "Zaisan", "Chingistau", "Native language", "Who is he?" (about V. I. Lenin), etc.; plays "Sary suyek kuda" ("Matchmaker of the red bone"), "Wasps ma, Kazakh, omirin?" ("Here is your life, Kazakh?"), which were staged on the stages of theaters in Semipalatinsk (now Semey) and Zaisan.

Books

Жомартбаев, Т. Жемiс [Мәтін] : (өлеңдер) / Т. Жомартбаев. – Алматы : Жалын, 1985. - 30 б.

Publications in periodicals and collections

Жомартбаев, Т. Балаларға насихат. Жалқау бала. [Мәтін] : [Т. Жомартбаевтың 1912 жылы Семейде Ярдам баспасынан шыққан "Балаларға жеміс" атты өлең- жырларынан алынған] / Т. Жомартбаев // XX ғасырбасындағы қазақ ақындары / ред. Ә. Дербісәлин. - Алматы : Ғылым, 1982. - Б. 87-92.

Жомартбаев, Т. Қыз көрелік [Мәтін] : [Т. Жомартбаевтың 1912 жылы Семейде Ярдам баспасынан шыққан "Балаларға жеміс" атты өлең- жырларынан алынған] / Т. Жомартбаев // XX ғасырбасындағы қазақ ақындары / ред. Ә. Дербісәлин. - Алматы : Ғылым, 1982. - Б. 92-115.

Жомартбаев, Т. [Өлеңдер] [Мәтін] / Т. Жомартбаев // Жиырмасыншы ғасыр басындағы әдебиет : хрестоматия. - Алматы : Білім, 1994. - Б. 93-94.

Жомартбаев, Т. Қыз көрелік [Мәтін] / Т. Жомартбаев // Жиырмасыншы ғасыр басындағы әдебиет [Мәтін] : хрестоматия. - Алматы : Білім, 1994. - Б. 94-114.

Жомартбаев, Т. Туған жердi сағыну [Мәтін] : өлең / Т. Жомартбаев // Қазақ әдебиетi. - 1996. - 23 қаңтар. - Б. 12-13.

Жомартбаев, Т. Балаларға жеміс [Мәтін] / Т. Жомартбаев // Абайдың ақын шәкірттері / Республикалық Абай қоры ; алғы сөзін жазып, баспаға әзірлеген Қ. Мұхамедханұлы . - 4-ші кітап. - Алматы : Дәуір, 1997. - Б. 25-44.

Жомартбаев, Т. Өлеңдер [Мәтін] / Т. Жомартбаев // Абайдың ақын шәкірттері / Республикалық Абай қоры ; алғы сөзін жазып, баспаға әзірлеген Қ. Мұхамедханұлы . - 4-ші кітап. - Алматы : Дәуір, 1997. - Б. 45-61; Б. 90-91.

Жомартбаев, Т. Қыз көрелік [Мәтін] : роман / Т. Жомартбаев // Абайдың ақын шәкірттері / Республикалық Абай қоры ; алғы сөзін жазып, баспаға әзірлеген Қ. Мұхамедханұлы . - 4-ші кітап. - Алматы : Дәуір, 1997. - Б. 62-88.

Жомартбаев, Т. Абай қандай [Мәтін] / Т. Жомартбаев // Абай. - 2003. - № 3. - Б. 85-87.

Жомартбаев, Т. Қыз көрелік [Мәтін] : роман / Т. Жомартбаев // Дулатов, М. Бақытсыз Жамал / М. Дулатов. - Алматы : Жазушы, 2009. - 320 б. - (Қазақтың 100 романы).

Literature about Zhomartbayev.

Books 

Кенжебаев, Б. XX ғасыр басындағы қазақ әдебиеті [Мәтін] : жоғары оқу орындарының студенттеріне арналған оқулық / Б. Кенжебаев. - Алматы : Мектеп, 1976. - 266 б. - Ағартушы демократ ақын-жазушылар Спандияр Көбеев, Бекет Өтетілеуов, Тайыр Жомартбаев, Әкірам Ғалиев: б. 153-178.

Ғасыр басында [Мәтін] : [әдебиет саласына XX ғасырбасында келген білімді мәдени қайраткер, тәжірибелі ұстаз Т. Жомартбаевтың өмірі мен қызметі жайында] // XX ғасыр басындағы қазақ ақын жазушылары / ред. Ә. Дербісәлин. - Алматы : Ғылым, 1982. - Б. 41-45.

Жомартбаев, Т. Балаларға насихат. Жалқау бала. [Мәтін] : [Т. Жомартбаевтың 1912 жылы Семейде Ярдам баспасынан шыққан "Балаларға жеміс" атты өлең- жырларынан алынған] / Т. Жомартбаев // XX ғасырбасындағы қазақ ақындары. - Алматы., 1982.

Жиырмасыншы ғасыр басындағы әдебиет [Мәтін] : хрестоматия. - Алматы : Білім, 1994. - Тайыр Жомартбаев (1884-1937): б. 92-93.

Абайдың ақын шәкірттері [Мәтін] / Республикалық Абай қоры ; алғы сөзін жазып, баспаға әзірлеген Қ. Мұхамедханұлы . - Алматы : Дәуір, 1993-1997. - 239 б.

4-ші кітап. - Алматы : Дәуір, 1997. - 240 б. - Тайыр Жомартбайұлы: б. 7-23.

Семей өңірінің ақын-жазушылары [Мәтін] : био-библиографиялық көрсеткіш. - Семей : Талант, 2005. - Тайыр Жомартбаев: б. 33-34.

Мұхамедханов, Қ. Көп томдық шығармалар жинағы [Мәтін] / Қ. Мұхамедханов. - Алматы : Алаш : Ел-Шежіре, 2005 - 2012.

Т. 4 : Абай мұрагерлері. Естеліктер. [Мәтін]. - Алаш, 2005. - Тайыр Жомартбаев (1884-1937): б. 160-174.

Қабышев, Т. Б. XX ғасыр басындағы ағартушылық ағым және Тайыр Жомартбаев шығармашылығы [Мәтін] : филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты / Т. Б. Қабышев. - Алматы, 2005. - 26 б.

Қазақтың тәлімдік ойлар антологиясы [Мәтін] : 10 томдық. - Алматы : Сөздік - Cловарь, 2009-2010.

Т. 6 : Ұлттық тәлім-тәрбиелік ғылымдардың дамып, қалыптасу тарихынан : 1920-2000 жылдар. - Алматы : Сөздік - Cловарь, 2009. - 400 б. - Түсініктемелер: 375-388 б. - Тайыр Жомартбаев (1884-1937): б. 48-50.

Шығыс Қазақстан Облысы [Мәтін] : энциклопедия. - Алматы : Қазақ энциклопедиясы, 2014. - Жомартбаев Тайыр: б. 354.

***

Калижанов, У. Жомартбаев Таир [Текст] / У. Калижанов // Казахская ССР: 4-хтомная краткая энциклопедия. Т.4. - Алма-Ата, 1991. - С. 244.

Гайнуллина, Ф.А. Литература Семипалатинского Прииртышья[Текст]: учебное пособие. - Семипалатинск, 2002. -Таир Жомартбаев: с. 39-43.

Писатели Семипалатинского региона[Текст]: био-библиографический указатель / сост. Мальцева О. - Семипалатинск: Талант, 2006. -Таир Жомартбаев: с.24.

Литература Казахстана [Текст] : энциклопедический справочник. - Алматы : Аруна : Қазығұрт, 2010. - Жомартбаев Таир: с. 195-196.

История Восточного Казахстана с начала XX века до современности [Текст] : хрестоматия для 9 класса общеобразовательных школ ВКО / сост. Д. И. Бралинова [и др.]. - Семей : Тенгри, 2013. - 452 с. - Гайнуллина, Ф. Таир Жомартбаев (1884-1937): с. 418-420.

Articles 

Бердин, Е. Тайыр Жомартбаев [Мәтін] : естелiк / Е. Бердин // Жұлдыз. - 1963. - № 10. - Б. 152-153.

Жиреншин, Ә. Тайыр Жомартбаев [Мәтін] : [педагог, жазушы] / Ә. Жиреншин // Қазақстан мұғалiмi. - 1964. - 20 ақпан.

Мұхаметханов, Қ. Ақын, жазушы, педагог [Мәтін] : [педагог-жазушы Т. Жомартбаев туралы] / Қ. Мұхамедханов // Қазақ әдебиетi. - 1996. - 23 қаңтар. - Б. 12-13.

Құлбарақов, С. "Қыз көрелік" - қазақ прозасының қарлығашы [Мәтін] / С. Құлбарақов // Абай. - 2002. - №1.- Б.54 – 56.

Жомартбаев, Т. Абай қандай [Мәтін] / Т. Жомартбаев // Абай. - 2003. - №3.- Б.1

Қабышев, Т. Абайдың поэзия дәстүрін дамытушы [Мәтін] / Т. Қабышев // Семей таңы. - 2004. - 26 қараша.- Б. 4

Қабышев, Т. Т.Жомартбаев өмірбаянына қатысты тың деректер. [Мәтін] / Т. Қабышев // Ұлт тағылымы. - 2004. - №2.- Б.178-183

Әбдешев, М. "Осы ма, қазақ, өмiрiң?" [Мәтiн] : Тайыр Жомартбаевтың өмiрi мен шығармашылығы / М. Әбдешев // Айқын. - 2006. - 7 қараша. - Б. 6.

Әбдешев, М. Ұлт жанашырының талайым тағдыры [Мәтін] / М. Әбдешев // Құқықтық Қазақстан. - 2007. - 30 мамыр. - Б. 2. - 20 ғасыр басындағы әдебиетке өзiндiк үлес қосқан, ақын-жазушы, педагог-ағартушы Т. Жомартбаев туралы.

Қабышев, Т. Тайыр Жомартбаев [Мәтiн] / Т. Қабышев // Шәкәрiм. - 2009. - № 1. - Б. 100-105. - Ақын, жазушы Т. Жомартбаевтың туғанына 125 жыл толуына орай.

Қабышев, Т. Тайыр Жомартбаев [Мәтін] / Т. Қабышев // Шәкәрім. - 2009. - № 1. - Б. 100-105.

Зұлхаров, Ғ. Қазағым-қандасымда еркелеттім [Мәтін] : [жазушы Т. Жомартбаевтың шығармашылығы туралы] / Ғ. Зұлхаров // Ертіс өңірі. - 2010. - 24 наурыз. - Б. 12-13.

Зұлқаров Ғ. "Қазағым - қандасымды еркелеттiм" [Мәтін] / Ғ. Зұлқаров // Түркiстан. - 2012. - 22 қараша. - Б. 6. - Тайыр Жомартбаевтың шығармашылығы туралы.

Қабышев, Т. Тайыр Жомартбаев [Мәтін] / Т. Қабышев // Абай. - 2017. - №3.- Б.64 – 70.

***

Мухамедханов, К. Педагог , просветитель, поэт [Текст] / К. Мухамедханов // Иртыш. - 1984. - 22 декабря. - О жизни и деятельности Таира Жомартбаева, годах его учебы в медресе "Галия".

Шевченко, В. Колыбель казахской интеллигенции [Текст] / В. Шевченко // Казахстанская правда. - 2003. - 20 июня. - С. 6. - О Таире Жомартбаеве.

Перцева, Н.Учить не уставая [Текст] / Н. Перцева // Наше дело. - 2016. - 28 июля. - С. 6.

About the novel Zhomartbayeva T. «Kyz korelik»

Құлбарақов, С. "Қыз көрелiк" - қазақ прозасының қарлығашы [Мәтiн] : Т. Жомартбаевтың "Қыз көрелiк" атты шығармасы жайлы / С. Құлбарақов // Абай. - 2002. - № 1. - Б. 54-56.

Ергөбек, Қ. Арыстар мен ағыстар [Мәтiн] / Қ. Ергөбек. - Астана: Таным, 2003. - Жаңа жанр бастауы: Әйел теңсiздiгi туралы "Қамар сұлу", "Қалың мал", "Қыз көрелiк" романдары туралы: б. 174-181.

Бисенғали, З. Қыз көрелiк [Мәтін] / З. Бисенғали // Нұрғали Р. Жетi томдық шығармалар жинағы. - Астана : Фолиант, 2005. - Т. 6. – Б. 334-342. - Тайыр Жомартбаевтың романы жайлы.

Бисенғали З. Қазақ филологиясы [Мәтін] : егiз негiз. Ғылыми мақалалар жинағы / З. Бисенғали, Ж. Манкеева. - Алматы, 2010. - "Қыз көрелiк" романындағы жаңа идеялар үндестiгi: б. 26-37.

Зұлхаров, Ғ. Қазағым - қандасымды еркелеттім [Мәтін] : алғашқы қазақ романдарының бірі - "Қыз көреліктің" жарық көргеніне 100 жыл. / Ғ. Зұлхаров // Семей таңы. - 2013. - 15 қаңтар. - Б. 6.

***

Елеукенов, Ш. От фольклора до романа-эпопеи [Текст] : идейно-эстетическое и жанровое своеобразие казахского романа / Ш. Елеукенов. - Алматы : Жазушы, 1987. - На подступах к роману социалистического реализма : о романе Таира Жомартбаева «Смотрины»: с. 117-135.

Елеукенов, Ш. От фольклора до романа-эпопеи [Текст] : идейно-эстетическое и жанровое своеобразие казахского романа / Ш. Елеукенов. - Алматы : Жазушы, 1987. - Рождение казахского эпоса нового времени : исследование становления жанра романа в каз. лит. на примере произведений Т. Жомартбаева, С. Кубеева, С. Торайгырова, Б. Майлина: с. 96-116.

Материал, вышедший после 2018 года, смотрите в электронном каталоге Восточно-Казахстанской областной библиотеке имени А.С. Пушкина http://irbis.pushkinlibrary.kz