Торайғыров С.

Жаңартылды 05.01.2018 14:48

Торайғыров Сұлтанмахмұт (1893 – 1920) – ХХ ғасырдағы қазақ әдебиетінің көрнекті өкілі, демократтық көзқарастағы ақын.

Ол 1893 жылы Павлодар облысы Баянауыл ауданында кедей отбасында дүниеге келген. 1912 жылы Троицкідегі Якушев медресесіне оқуға түсіп, бір жылдан кейін сырқатына байланысты оқудан шығады. 1913 жылы жазда Торайғыров Троицкі жанындағы ауылда мұғалімдік қызмет істеп, «Айқап» журналы редакциясының хатшысы болады. Ол журнал бетінде ақын, публицист және әдеби хатшы ретінде көріне бастайды. «Ауырмай есімнен жаңылғаным» "Қазақ тіліндегі өлең кітаптары жайынан" атты көркем очерктердің авторы.

Ақпан төңкерісінен кейін 1917 жылы Сұлтанмахмұт Томскіден Семейге келіп, жергілікті халықпен жұмыс жөніндегі қызметке тұрады. «Оқып жүрген жастарға», «Тәліптерге» («Шәкірттерге») өлеңдерінде жастарды оқу-білімге, мәдениетке үндейді, ал, «Зарлау» атты публицистикалық мақаласында білім жүйесіндегі кемшіліктерді, білімге ұмтылған адамдардың алдында тұрған қиындықтар жайын әңгімеледі. 1912 жылы жазған «Түсімде» атты өлеңінде алғаш рет қазақ әйелдерінің әлеуметтік жағдайы мен тағдыры мәселесін көтереді.  

Сұлтанмахмұт шығармаларының тақырыбы – өз заманының шынайы көріністері, қазақ халқының сол бір аласапыран кездегі тұрмысы, ой-арманы.

Сұлтанмахмұттың лирикалық өлеңдерінің сипаты әр алуан. Оларда өмір тауқыметінен шаршаған ақынның қайғы-мұңы да, өкініш-наласы да, халықтың басындағы ауыр халге жүрегі сыздаған аяныш пен жанашырлық сезім де, болашаққа сенген, сол үшін күрескен азаматтық перзенттік патриотизмі де бар. «Түсімде», «Кешегі түс пен бүгінгі іс», «Бұлар кім» өлеңдерінде қоғамның көкейтесті мәселелері қойылған. Сол замандағы ауыл, халықтың ауыр тұрмысын «Кедей»,   «Көш» және «Қымыз» өлеңдерінде көтерген. Ақынның философиялық «А, дүние» өлеңі әлемді тану, адамның Ғаламнан алатын орны жөніндегі ой-толғамдарына құралған.

Торайғыров Төңкерістен кейін Шідерті болысының революциялық комитетінің төрағасы болып сайланып, Совет жұмыстарына белсенді қатысты. Дегенмен, көкірек ауруының асқынуынан 1920 жылы 21 мамырда аққан жұлдыздай небәрі 27-жасында дүниеден қыршын кетті.

Жас болғанына қарамастан, ол соңына бай әдеби мұра қалдырды. Сұлтанмахмұт Торайғыров есімі қазақ мәдениеті тарихында халқын өркениетке бастаған белсенді күрескер ретінде қалды.

С. Торайғыровтың еңбектері

Труды Торайгырова С.

Торайғыров, С. Таңдамалы шығармалар [Мәтін] / C. Торайғыров; [баспаға дайындаған Б. Кенжабаев]. - Алматы : Қаз. мемл. көркем әдеб. бас., 1957. – 394 б.

Торыайғыров, С. Шығармалар [Мәтін] : екі томдық. Т. 2 / С. Торайғыров; жауапты шығ. М. Жармұқамедов. - Алматы : Жазушы, 1967. - 319 б.

Торайғыров, С. Сарыарқаның жаңбыры [Мәтін] : өлеңдер : 1 кітап / С. Торайғыров; ред. алқасы: Т. Әбдірахманов [ж.б.]. - Алматы : Жазушы, 1987. - 160 б.

Торайғыров, С. Сарыарқаның жаңбыры [Мәтін] : поэмалар : 2 кітап / С. Торайғыров; ред. алқасы: Т. Әбдірахманов [ж.б.]. - Алматы : Жазушы, 1987 . - 224 б.

Торайғыров, С. Адасқан өмір. Кедей. Жарқынбай [Мәтін] / С. Торайғыров. - Алматы : Рауан, 1992. - 237 б.

Торайғыров, С. Екі томдық шығармалар жинағы [Мәтін] . Т. 1 / С. Торайғыров. - Алматы : Ғылым, 1993. - 280 б.

Торайғыров, С. Үш томдық шығармалар жинағы [Мәтін] . Т. 1 / С. Торайғыров; [ред. алқ.: Ахметов [ж. б.]] ; ҚР Мәдениет, ақпарат және қоғамдық келісім мин-гі ; ҚР Білім және ғылым мин-гі ; М.О. Әуезов атын. Әдебиет және өнер ин-ты .- Алматы : Жiбек жолы, 2002 .- 175 б.

Торайғыров, С. Алаш ұраны [Мәтін] : таңдамалы шығармалары / С. Торайғыров. - Алматы : Жазушы, 2004 . - 152 б.

Торайғыров, С. Сарыарқаның жаңбыры [Мәтін] : өлеңдер мен дастандар / С. Торайғыров; [құраст. Е. Дүйсенбайұлы]. - Алматы : Раритет, 2007. - 208 б.

Торайғыров, С. Таңдамалы [Мәтін] : поэма / С. Торайғыров. - Павлодар : ЭКО, 2011. - 190 б.

Торайғыров, С. Қамар сұлу. Кім жазықты. Адасқан өмір. Айтыс. Өлеңдер [Мәтін] / С. Торайғыров; [құраст. Г. Мұқышева]. - Алматы : Өлке, 2012. - 487 б.

Торайғыров, С. Дүние дөңгелегі айналады [Мәтін] : өлеңдер / С. Торайғыров. - Жидебай : Халықаралық Абай клубы, 2016. - 232 б.

***

Торайгыров, С. Избранное [Текст] / С. Торайгыров. - Алма-Ата : Художественная литература, 1958. - 254 с. - (в пер.)

Торайгыров, С. Избранные [Текст] / С. Торайгыров. - Алма-Ата : Казахское Государственное Издательство Художественной Литературы, 1958. - 166 с.

Торайгыров, С. Избранные [Текст] / С. Торайгыров. - Алма-Ата : Жазушы, 1971. - 256 с.

Торайгыров, С. Огонек в степи [Текст] : избранные стихи / С. Торайгыров. - Москва : Художественная лит-ра, 1979. - 196 с.

Торайгыров, С. Стихи и поэмы [Текст] / С. Торайгыров. - Алма-Ата : Жазушы, 1989. - 254 с.

Торайгыров, С. Стихи и поэмы [Текст] : пер. с каз. / С. Торайгыров. - Алма-Ата : Жазушы, 1989. - 254 с.

Мерзімді басылымдар мақалалар

Публикации в периодических изданиях

Торайгыров, С. Я одинок [Текст] : стихи / С. Торайгыров // АМАNAT. - 2007. - № 3. - С. 132-138.

С. Торайғыров туралы әдебиеттер

Литература о Торайгырове С.

Кітаптар – Книги

Кенжебаев, Б. Сұлтанмахмұт Торайғыров [Мәтін] : (өмірі мен творчествосы) / Б. Кенжебаев. - Алматы : Қазақтың мем. көркем әдебиет баспасы, 1957. - 110 б.

Дүйсенбаев, Ы. Сұлтанмахмұт Торайғыров [Мәтін] / Ы. Дүйсенбаев. - Алматы : Қазақстан, 1967. - 112 б.

Әбілев, Д. Сұлтанмахмұт [Мәтін] : 1-кітап / Д. Әбілев. - Алматы : Жазушы, 1980. – 304 б.

Әбілев, Д. Сұлтанмахмұт [Мәтін] : роман-трилогия : 3-кітап / Д. Әбілев. - Алматы : Жазушы, 1980. – 314 б.

Еспембетов, А. Сұлтанмахмұт Торайғыров [Мәтін] / А. Еспенбетов, [жауап. ред. З. Қабдолов] - Алматы : Ғылым, 1992 . - 198 б.

Сұлтанмахмұт Торайғыров [Мәтін] : 10-кітап. - Павлодар : ЭКО, 2003 . - 226 б.

Ораз, Н. Сұлтанмахмұт Торайғыровтың дүниетанымдық көзқарастары [Мәтін] / Н. Ораз. - Павлодар : ЭКО, 2005 . - 130 б.

Алаш. Алашорда [Мәтін] : энциклопедия / құраст.: Ғ. Әнес, С. Смағұлова. - Алматы: «Арыс» баспасы, 2009. - 544 б. – Торайғыров Сұлтанмахмұт: б. 308-310.

Сұлтанмахмұт Торайғыров [Мәтін] : энциклопедия / - Павлодар : [ЭКО], 2010. - 484 б.

Шығыс Қазақстан облысы [Мәтін] : энциклопедия. - Алматы : Қазақ энциклопедиясы, 2014. – Торайғыров Сұлтанмахмұт: б. 747-748.

***

Сборник статей о казахской литературе [Текст] . - Алма-Ата : Каз. гос. изд-во худ. литературы, 1957. - 387 с.

Писатели Казахстана [Текст] : биографические справки. - Алма-Ата : Каз. гос. изд-во худ. литературы, 1958. - 219 с.

Шалабаев, Б. Очерки истории казахской дореволюционной литературы [Текст] : проза, поэма, роман / Б. Шалабаев. - Алма-Ата : Каз. гос. изд-во худ. литературы, 1958. - 83 с.

Сильченко, М. С. Казахская литература XIX в. - XX в. [Текст] : учебник-хрестоматия для 9 кл. русских школ Казахстана / М. С. Сильченко. - 2-е изд. - Алма-Ата : Каз. гос. учебно-пед. изд-во, 1960. - 111 с.

Бейсембиев, К. Б. Идейно-политические течения в Казахстане конца XIX - начала XX века [Текст] / К. Бейсембиев. - Алма-Ата : Издательство Академии наук КазССР, 1961. - 378 с.

Нурмаханов, К. Литературные заметки [Текст] : сборник критических и литературных статей / К. Нурмаханов. - Алма-Ата : Художественная литература, 1961. - 211 с.

Сильченко, М. С. Казахская литература XIX в. - XX в. [Текст] : учебник-хрестоматия для 10 кл. русских школ Казахстана / М. С. Сильченко. - Изд. 5-е. - Алма-Ата : Каз. гос. учебно-пед. изд-во, 1964. - 112 с.

Смирнова, Н. Казахская литература [Текст] : учебник-хрестоматия для 9 кл. русских школ Казахстана / Н. Смирнова, М. С. Сильченко. - Изд. 6-е. - Алма-Ата : Мектеп, 1966. - 197 с.

Смирнова, Н. Казахская литература [Текст] : учебник-хрестоматия для средней школы. Ч. 1 / Н. Смирнова, М. С. Сильченко. - Изд. 7-е. - Алма-Ата : Мектеп, 1967. - 196 с.

Абилев, Д. Мечта поэта [Текст] : роман: авториз. пер. с каз. / Д. Абилев ; пер. С. Никитин. - Алма-Ата : Жазушы, 1968. - 377 с.

Шалабаев, Б. История казахской прозы [Текст] : сюжет и характер / Б. Шалабаев. - Алматы : Жазушы, 1968. - 312 с.

Абилев, Д. Путь мечты [Текст] : роман: пер. с каз. / Д. Абилев. - Алма-Ата : Жазушы, 1971. - 316 с.

Адибаев, Х. А. Казахская литература [Текст] : учеб. пособие для средних специальных учебных заведений / Х. А. Адибаев, С. К. Куспанов. - Алма-Ата : Мектеп, 1972. - 172 с.

С. Торайғыров [Текст] = С. Торайгыров : библиогр. указ. / сост. Б. Кенжебаев, А. Еспенбетов. - Алма-Ата : Казахстан, 1975. - 56 с.

Шалабаев, Б. История казахского романа [Текст] : учебное пособие для студентов / Б. Шалабаев. - Изд 2-е, испр. и доп. - Алма-Ата : Мектеп, 1975. - 206 с.

Абилев, Д. У подножья Баянаула [Текст] : роман: авториз. пер. с каз. / Д. Абилев ; пер. С. Никитин. - Алма-Ата : Жазушы, 1978. - 273 с. - (в пер.)

Ахметов, З. А. Современное развитие и традиции казахской литературы [Текст] / З. А. Ахметов. - Алма-Ата : Наука, 1978. - 328 с.

Поэты Казахстана [Текст] / вступ. ст., сост., биогр. справки и прим. М. М. Магауин. - Л. : Советский писатель, 1978. - 589 с. (Библиотека поэта).

Сатпаева, Ш. К. Казахская литература [Текст] : учебник / Ш. К. Сатпаева, Х. А. Адибаев. - Алма-Ата : Мектеп, 1979. - 278 с.

Абилев, Д. Мечта поэта [Текст] : трилогия / пер. с каз. С. Никитина. - М. : Сов. писатель, 1981. - 688 с.

Смирнова, Н. Казахская литература [Текст] : учебник для 9-10 кл. русских школ Казахстана / Н. Смирнова, Ш. Сатпаева, Х. Адибаев. - Изд. 6-е. - Алма-Ата : Мектеп, 1981. - 197 с.

Соколкин, Э. Д. Павлодар [Текст] : историко-информационный путеводитель / Э. Д. Соколкин. - Алма-Ата : Казахстан, 1982. - 96 с.

Нысаналин, А. Параметры [Текст] : литературно-критические статьи / А. Нысаналин. - Алма-Ата : Жазушы, 1983. - 208 с.

Сатпаева, Ш. К. Казахская литература [Текст] : учебник для студентов филологических факультетов вузов Казахстана / Ш. К. Сатпаева, Х. А. Адибаев - Изд. 2-е., доп. - Алма-Ата : Мектеп, 1985. - 278 с.

Байтанаев, Б. А. Истоки жанра [Текст] / Б. А. Байтанаев. - Алма-Ата : Мектеп, 1987. - 88 с.

Бурабаев, М. С. Идейные связи общественно-философской мысли Казахстана и России [Текст] : (вторая половина XVIII - начало XX в.) / М. С. Бурабаев, О. А. Сегизбаев. - Алма-Ата : Наука, 1987. - 230 с.

Джумалиев, К. Очерки по истории казахской дореволюционной литературы [Текст] : учебное пособие для студентов педагогических институтов и университета Казахской ССР / К. Джумалиев. - А-А : Мектеп, 1968. - 224 с.

Елеукенов, Ш. От фольклора до романа - эпопеи [Текст] : идейно - эстетическое и жанровое своеобразие казахского романа / Ш. Елеукенов. - Алма-Ата : Жазушы, 1987. - 352 с.

Сариева, К. Н. Методические разработки по изучению казахской литературы (10 класс) [Текст] / К. Н. Сариева. - Алма-Ата : Рауан, 1991. - 96 с.

Акбаева, Л. Проблема человека в мировоззрении С. Торайгырова [Текст] : учеб. пособ. / Л. Акбаева. - Алматы : Қазақ университеті, 1993. - 104 с.

Поэты пяти веков [Текст] : Казахская поэзия XV-начала XX веков. - Алматы : Жазушы, 1993. - 334 с.

История Казахстана [Текст] : с древнейших времен до наших дней : в 5 т. / Министерство образования и науки Республики Казахстан, Национальная академия РК, Институт истории и этнологии им. Ч. Ч. Валиханова, Институт археологии им. А. Х. Маргулана. - Алматы : Атамұра, 2000.

Т. 3 : Казахстан в новое время . - 764 с. : ил., карты.

Сегизбаев, О. А. История казахской философии [Текст] : от первых архаичных представлений древних до философии развитых форм первой половины ХХ столетия : учеб. для вузов / О. А. Сегизбаев. - Алматы : Ғылым, 2001. - 456 с.

Турлыбаев, Е. К. От Алтая до Алаколя [Текст] / Е. К. Турлыбаев. - Усть-Каменогорск : Изд-во ВКГУ, 2001. - 143 с.

Отцы "драгоценных слов" [Текст]. - Алматы : Аруна, 2002. - 11 с.

Торайғыров Сұлтанмахмұт = Торайгыров Султанмахмут [Текст] : библиографиялық көрсеткіш = библиографический указатель. - Алматы : Қазақстан, 2002. - 55 с.

Исаханова, К. С. Развитие просвещения в Казахстане в период конца ХІХ в. - первой трети ХХ в. ( на примере Прииртышья ) [Текст] : автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата педагогических наук / К. С. Исаханова. - Караганда, 2004. - 29 с.

Сатпаева, Ш. К. Казахская литература [Текст] : учебник для 10-11 классов общеобразовательных школ / Ш. К. Сатпаева. - Изд. 6-е. - Алматы : Мектеп, 2004. - 232 с.

Звезды казахской литературы [Текст] . - Көкшетау : [Келешек - 2030], 2005. - Литература о жизни и творчестве писателей и поэтов РК

Джуанышбеков, Н. Султанмахмут Торайгыров [Текст] : очерк о жизни и творчестве / Н. Джуанышбеков. - Изд. 2-е., доп. и перераб. - Алматы : Искандер, 2006. - 56 с. - (Творческий портрет писателя)

Иренов, Г. Н. Этнополитика и национальные идеи [Текст] : учебник для студентов специальности 050502 - политология и изучающим обществоведческие дисциплины / Г. Н. Иренов. - Павлодар : [ПГУ им. С. Торайгырова], 2006. - 230 с.

Казахстан [Текст] : национальная энциклопедия. Т. 5. - Алматы : Қазақ энциклопедиясы, 2006. - Торайгыров Султанмахмут: с. 229-230.

Мухамбетова, Г. С. Романтические тенденции в казахской поэзии первой четверти ХХ века [Текст] : автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата филологических наук / Г. С. Мухамбетова .- Алматы, 2006. - 30 с.

Казахи в России [Текст] : биографический сборник в 2-х томах. Т. 1. - Москва: ВеГа, 2007. - Торайгыров Султанмахмут: с.111-112.

Исторические личности [Текст] / сост.: Б. Тогисбаев, А. Сужикова. - Алматы : Алматыкітап, 2007. - Султанмахмут Торайгыров: с.157-158.

Жанбосинова, А. С. Краткая энциклопедия истории Алаш и Алаш орда [Текст] / А. С. Жанбосинова. - Усть-Каменогорск : Берель, 2013. - 204 с.

Мақалалар-Статьи

Сауранбаев, Э. Сұлтанмахмұт Торайғыровтың "бір адамға" өлеңі [Мәтін] / Э. Сауранбаев // Тіл және әдебиет = Язык и культура. - 2013. - № 2 (8). - Б. 46-49.

Айкелбаева, К. Сұңғыла ойлы Сұлтанмахмұт [Мәтін] : ғылыми ізденістер / К. Айкелбаева // Қазақ және әлем әдебиеті = Казахская и мировая литература. - 2014. - № 6. – Б. 7-9.

Баратова, М. Н. Сұлтанмахмұт Торайғыров шеберлігі [Мәтін] / М. Н. Баратова, Қ. Мукушева. - 2014. - № 3. - Б. 37-44.

Шыңғыстауқызы, Ж. Ақмола өңірінің асыл тұлғалары [Мәтін] : Сарыарқа жұлдыздары / Ж. Шыңғыстауқызы // Тәуелсіздіктің ақ таңы. - 2014. - № 13. - Б. 80-81.

Бисенғали, З.-Ғ. Парызы мен қарызын ақтаған жан [Мәтін] : әріптес / З.-Ғ. Бисенғали // Қазақ әдебиеті. - 2015. - № 8. - 27 ақпан - 5 наурыз. – Б. 9.

***

Богданов, Г. Школы отмечают юбилей [Текст] / Г. Богданов // Рудный Алтай. - 2007. - 11 окт. - С. 1.

Гольбрайхт, М. Поэт, просветитель, демократ [Текст] : [о Торайгырове С.] / М. Гольбрайхт // Книголюб. - 2003. - № 21-22. - С. 30.

Канапьянов, Б. Поэт-демократ Султанмахмут Торайгыров [Текст] / Б. Канапьянов // Нива. - 2004. - № 7 - С. 142.

Кущ, Г. Жил некий человек среди людей [Текст] : [творчество Султанмахмута Торайгырова] / Г. Кущ // Усть-Каменогорск сегодня. - 2002. - 24 окт. - С. 3.

Розанов, А. Имени Торайгырова [Текст] / А. Розанов // Рудный Алтай. - 1975. - 14 мая.

Алексеев, Н. Заблудившаяся жизнь [Текст] : [о Торайгырове С.] / Н. Алексеев // Иртыш сегодня. - 2003. - № 15 (11 апр). - С. 7.

Иванченко, Я. Поэтическая память [Текст] : [о Торайгырове С.] / Я. Иванченко // Наше дело. - 2013. - 12 декабря. - С. 9.

Гуляева, Е. ЛИТЕРатурные изыски Арапа Еспенбетова [Текст] : серия книг «Алтай-Ертiс» пополнилась двухтомником о творчестве Шакарима, Султанмахмута Торайгырова и деятелей движения «Алаш» / Е. Гуляева // Рудный Алтай. - 2015. - 7 февр. - С. 8.

Гуляева , Е. Литературные изыски [Текст] : [о Торайгырове С.] / Е. Гуляева // Наше дело. - 2015. - 29 января. - С. 5 : фото.

Интернет-сілтемелер

Интернет-ссылки

Торайгыров, Султанмахмут [Электронный ресурс] : [биография] // Википедия – свободная энциклопедия : сайт. – Режим доступа : https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D0%BE%D1%80%D0%B0%D0%B9%D0%B3%D1%8B%D1%80%D0%BE%D0%B2,_%D0%A1%D1%83%D0%BB%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%BC%D0%B0%D1%85%D0%BC%D1%83%D1%82 (07.02.2017)

Торайгыров Султанмахмут (1893 – 1920) [Электронный ресурс] : [биография] // Алаш Орда : сайт. – Режим доступа : http://alash.semeylib.kz/?page_id=457&lang=ru (07.02.2017)

Султанмахмут Торайгыров Поэт-демократ, публицист и литературный критик [Электронный ресурс] : [биография] // e-history.kz : сайт. – Режим доступа : http://e-history.kz/ru/biography/view/43 (07.02.2017)

С.Торайғыров [Электрондық ресурс] : [өлеңдері] // toraigyrov.psu.kz : сайт. – Режим доступа : http://toraigyrov.psu.kz/pesni.html (07.02.2017)

Торайгыров Султанмахмут это [Электронный ресурс] // Академик : сайт. – Режим доступа : http://dic.academic.ru/dic.nsf/es/57679/%D0%A2%D0%BE%D1%80%D0%B0%D0%B9%D0%B3%D1%8B%D1%80%D0%BE%D0%B2 (07.02.2017)