Құмақайұлы К.

Жаңартылды 20.06.2024 09:20

Құмақайұлы Кәлек (1937) - сыбызғышы.

Кәлек Құмақайұлы1930 жылы 20 мамырда дүниеге келген. Сыбызғыны 8 жасынан үйрене бастаған Кәлек үшін бұл өнер жеті атасынан бері үзілмей жалғасып келе жатқан дәстүрлі үрдіс еді. Әкесі Кұмақай да, Өтеміс, Делдал және тағы басқа арғы аталары да елге сыбызғышы ретінде мәлім болған. Мәселен, әкесі Құмақай Шамғынұлы 1944 жылы Алтай қазақтарының көтерілісіне қатысып, Оспан батырды қолдауға Моңголиядан әскер қатарында барады. Осы соғыста жүргенде ел-жұртын аңсап «Сағыныш» деген күй шьгғарады. Оспан батырдың ұйымдастыруымен өткен бір алқалы жиында Құрыш деген атақты сыбызғышымен күй сайысына түсіп, жеңіп шығады. Кейін «Құрбыма», «Кең жайлау» сияқты күйлерді дүниеге әкеледі. Кұмақайдан тәлім алған Кәбетай Уатханұлы, Жұмайхан Ташынұлы, Нағашыбай сияқты шәкірттері оның өнерін жалғастырған. Ал Делдал Сасанұлы Алтай, Қобда аймағына аты шыққан сыбызғышы және батыр, қамшыгер адам екен. Оның «Жаяу Делдал», «Жеті атым» күйлері бүгінге дейін жетіп, орындалып жүр.

Баян Өлгий аймағының Тұлба ауылындағы сегіз жылдық мектепті бітірген бозбала Кәлек ел арасындағы той-томалақтарда сыбызғы тартып, елге кең таныла бастайды. 1958 жылы жанадан ашылған аймақтық музыкалық дра-ма театрына шақырылып, халық аспаптар оркестріне   сыбызғышы    болып    орналасқан. Осы ұжымда қызмет атқара жүріп музыкалық білімін   жетілдіре   түседі. 1960 жылы Баян Өлгий аймағының 20, театрдың 10 жылдығына арналған өнер байқауларында өнер көрсетіп үлкен сахна төрінде халық қошеметіне бөленген. Аймақтың танымал өнерпазына айналған Кәлек Монғолияның он сегіз аймағында, 1965 жылы Тува АССР-інде, 1967 жылы Таулы Алтайда, 1974 жылы Қырғызстан, Польша, Германия, Чехия және Мәскеу сахналарында өнер көрсетеді. 1967 жылы Таулы Алтайда зерттеуші ғалым Б.Сарыбаевпен кездесіп, үнтаспаға сыбызғы  күйлерін жазып береді. Еліміздің сол кездегі астанасы Алматыға келіп, музыка фестивальдеріне қатысады.

Бүгінде Шығыс Қазақстан облысының Ұлан ауданында тұратын К.Құмақайұлы - Баян Өлгийдегі сыбызғы дәстүрінің бірегей мұрагері. Қазақ еліне жүзге тарта сыбызғы күйлерін жеткізіп, еліміздің мәдени қорына өзінің мол мұрасын косып отыр. Көпшілікке белгісіз күйлерді орындаумен қатар олардын шығу тарихына байланысты аңыз-әңгімелерді де жетік біледі. Қазақстанда тұңғыш рет сыбызғы күйлеріне арналған кітаптың шығуына қосқан үлесі өте зор. Жинақтағы аңыздар мен күйлердің барлығы дерлік сол кісінің айтуы, орындауы бойынша жазылып алынған және оған Кәлек күйшінің өзі шығарған «Арман», «Бақыт құшағында», «Шопан сазы» атты күйлері енгізілген.
Моңғолияның    Еңбек    сіңірген    мәдениет қызметкері.

К. Құмақайұлы туралы әдебиеттер

Литература о К. Кумакайулы

Ақын, А. Сыбызғыны сөйлеткен [Мәтін] / А. Ақын // Астана ақшамы.- 2008. - 6 қыркүйек - Б. 12. - Сыбызғышы К.Құмақайұлы туралы.

Ақын, А. Сыбызғының сырлы сазын Атажұртқа аманаттаған Кәлек Құмақайұлы [Мәтін] / А. Ақын // Орталық Қазақстан. - 2007. - 29 наурыз. - Б. 6.

Кенжеғараев, Ж. Сыбызғышы Кәлек ақсақал [Мәтін] / Ж. Кенжеғараев // Ұлан таңы. - 2009. - 30 қазан. - Б. 6.

Мұқышев, Т. Кәлек сыбызғышы [Мәтін] / Т. Мұқышев // Жұлдыз.- 2010. - № 7.- Б. 197-200.

Аманжолқызы, Н. Сыбызғының шебері - сексеннің сеңгірінде [Мәтін] : [Монғолиядан келген қандасымыз, күйші-композитор Кәлек Құмақайұлымен кездесу туралы. / Н. Аманжолқызы // Дидар. - 2012. - 28 мамыр. - Б. 5.

Құмақайұлы, К. Сыбызғыны қазақ пен башқұрттай ешкім тарта алмайды [Мәтін] : [Сыбызғышы, күй өнерінің абызы К. Құмақайұлымен сұхбат. ] / К. Құмақайұлы ; сұхбат. Е. Нақтыбайұлы // Дидар. - 2012. - 24 қараша. - Б. 5.

***

Кумакайулы Калек [Электронный ресурс] // Восточно-Казахстанский музей искуств: сайт. - Режим доступа: http://www.vkmi.kz/index.php/ru/2013-04-19-03-49-21/25-raznoe/222-kumakajuly-kalek (дата обращения: 11.10.16)

Қазтұғанова, А. Древние сыбызговые кюйи [Электронный ресурс] / А. Қазтұғанова // El.kz: сайт. - Режим доступа: http://el.kz/blogs/entry/content-5185 (дата обращения: 11.10.16)