Жомартбайұлы Т.

Жаңартылды 24.02.2022 11:02

Жомартбайұлы Тайыр (шын аты – Тайлақбай, 1884-1937) - журналист, жазушы, драматург, педагог, аудармашы.

1884 жылы Шыңғыстау болысы (қазіргі Шығыс Қазақстан облысының Абай ауданы), Мұқыр ауылында дүниеге келген. Бастауыш білімді Көкбай Жанатаев медресесінен алады. Уфадағы Ғалия медресесін аяқтайды (1911). 1911-1915 жж. Семей қаласы маңындағы Жақия қажы мектебінде ер балаларға, әйелі Адығия Орманова қыз балаларға сабақ береді. 1915-1928 жж. Маңырақ болысында (қазіргі Шығыс Қазақстан облысы, Тарбағатай ауданы) ұстаздық еткен. 1928-1930 жж. – Семей қаласындағы №14 мектептің директоры, 1930-1937 жж. – Семей педагогикалық техникумының төрағасы болған. Мектептер мен қазақ педагогикалық техникумында қазақ тілі мен әдебиеті, математика сабақтарын жүргізіп, әдеби-драмалық және музыкалық үйірмелер ұйымдастырып, өңірімізде сахналық өнердің дамуына зор үлес қосқан. КСРО-ның халық әртісі, белгілі режиссер Шәкен Айманов, Қазақ ССР-нің халық әртісі Шахан Мусин – Тайыр Жомартбаевтың шәкірттері болған екен.

1937 жылы жалған айыптаумен қамауға алынып, ату жазасына кесілген. 1956 жылы ақталған.

Журналистика және әдебиетпен шұғылданған: «Айқап» және «Жаңа мектеп» журналдары мен «Қазақ», «Алаш» газеттеріне мақала, фельетондар жазған.

«Қыз көрелік» (1912) романы, «Балаларға жеміс» өлеңдер жинағының авторы. Мұнда ақынның Крылов, Л. Толстой, Абайдың ықпалымен туындаған үздік шығармалары енген.

Тайыр Жомартбаевтың “Сары сүйек құда”, “Осы ма, қазақ, өмірің?” пьесалары Семей мен Зайсанның театр сахналарында қойылған. Сондай-ақ, Т. Жомартбаев «Зайсан», «Шыңғыстау», «Ана тілі», «Жаңа әліппе жыры», «Мен өзім», «Жұбанышым», «Мен қуанам» өлеңдерінің авторы.

 

Т. Жомартбаев туралы әдебиеттер

Литература о Жомартбаеве Т.

Кітаптар – Книги

 

Кенжебаев, Б. XX ғасыр басындағы қазақ әдебиеті [Мәтін] : жоғары оқу орындарының студенттеріне арналған оқулық / Б. Кенжебаев. - Алматы : Мектеп, 1976. - 266 б. - Ағартушы демократ ақын-жазушылар Спандияр Көбеев, Бекет Өтетілеуов, Тайыр Жомартбаев, Әкірам Ғалиев: б. 153-178.

Ғасыр басында [Мәтін] : [әдебиет саласына XX ғасырбасында келген білімді мәдени қайраткер, тәжірибелі ұстаз Т. Жомартбаевтың өмірі мен қызметі жайында] // XX ғасыр басындағы қазақ ақын жазушылары / ред. Ә. Дербісәлин. - Алматы : Ғылым, 1982. - Б. 41-45.

Жиырмасыншы ғасыр басындағы әдебиет [Мәтін] : хрестоматия. - Алматы : Білім, 1994. - Тайыр Жомартбаев (1884-1937): б. 92-93.

Абайдың ақын шәкірттері [Мәтін] / Республикалық Абай қоры ; алғы сөзін жазып, баспаға әзірлеген Қ. Мұхамедханұлы . - Алматы : Дәуір, 1993-1997. - 239 б.

4-ші кітап. - Алматы : Дәуір, 1997. - 240 б. - Тайыр Жомартбайұлы: б. 7-23.

Семей өңірінің ақын-жазушылары [Мәтін] : био-библиографиялық көрсеткіш. - Семей : Талант, 2005. - Тайыр Жомартбаев: б. 33-34.

Мұхамедханов, Қ. Көп томдық шығармалар жинағы [Мәтін] / Қ. Мұхамедханов. - Алматы : Алаш : Ел-Шежіре, 2005 - 2012.

Т. 4 : Абай мұрагерлері. Естеліктер. [Мәтін]. - Алаш, 2005. - Тайыр Жомартбаев (1884-1937): б. 160-174.

Қабышев, Т. Б. XX ғасыр басындағы ағартушылық ағым және Тайыр Жомартбаев шығармашылығы [Мәтін] : филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты / Т. Б. Қабышев. - Алматы, 2005. - 26 б.

Қазақтың тәлімдік ойлар антологиясы [Мәтін] : 10 томдық. - Алматы : Сөздік - Cловарь, 2009-2010.

Т. 6 : Ұлттық тәлім-тәрбиелік ғылымдардың дамып, қалыптасу тарихынан : 1920-2000 жылдар. - Алматы : Сөздік - Cловарь, 2009. - 400 б. - Түсініктемелер: 375-388 б. - Тайыр Жомартбаев (1884-1937): б. 48-50.

Шығыс Қазақстан Облысы [Мәтін] : энциклопедия. - Алматы : Қазақ энциклопедиясы, 2014. - Жомартбаев Тайыр: б. 354.

***

Калижанов, У. Жомартбаев Таир [Текст] / У. Калижанов // Казахская ССР: 4-хтомная краткая энциклопедия. Т.4. - Алма-Ата, 1991. - С. 244.

Гайнуллина, Ф.А. Литература Семипалатинского Прииртышья[Текст]: учебное пособие. - Семипалатинск, 2002. -Таир Жомартбаев: с. 39-43.

Писатели Семипалатинского региона[Текст]: био-библиографический указатель / сост. Мальцева О. - Семипалатинск: Талант, 2006. -Таир Жомартбаев: с.24.

Литература Казахстана [Текст] : энциклопедический справочник. - Алматы : Аруна : Қазығұрт, 2010. - Жомартбаев Таир: с. 195-196.

История Восточного Казахстана с начала XX века до современности [Текст] : хрестоматия для 9 класса общеобразовательных школ ВКО / сост. Д. И. Бралинова [и др.]. - Семей : Тенгри, 2013. - 452 с. - Гайнуллина, Ф. Таир Жомартбаев (1884-1937): с. 418-420.

Мақалалар - Статьи

Бердин, Е. Тайыр Жомартбаев [Мәтін] : естелiк / Е. Бердин // Жұлдыз. - 1963. - № 10. - Б. 152-153.

Жиреншин, Ә. Тайыр Жомартбаев [Мәтін] : [педагог, жазушы] / Ә. Жиреншин // Қазақстан мұғалiмi. - 1964. - 20 ақпан.

Мұхаметханов, Қ. Ақын, жазушы, педагог [Мәтін] : [педагог-жазушы Т. Жомартбаев туралы] / Қ. Мұхамедханов // Қазақ әдебиетi. - 1996. - 23 қаңтар. - Б. 12-13.

Қабышев, Т. Абайдың поэзия дәстүрiн дамытушы Тайыр ақынның өмiрбаянына қатысты тың деректер [Мәтiн] : Т. Жомартбайұлының туғанына 120 жыл / Т. Қабышев // Семей таңы. - 2004. - 26 қараша. - Б. 4.

Қабышев, Т. Т. Жомартбаев өмірбаянына қатысты тың деректер [Мәтін] / Т. Қабышев // Ұлт тағылымы = Достояние нации. - 2004. - № 2. - Б. 178-183.

Әбдешев, М. "Осы ма, қазақ, өмiрiң?" [Мәтiн] : Тайыр Жомартбаевтың өмiрi мен шығармашылығы / М. Әбдешев // Айқын. - 2006. - 7 қараша. - Б. 6.

Әбдешев, М. Ұлт жанашырының талайым тағдыры [Мәтін] / М. Әбдешев // Құқықтық Қазақстан. - 2007. - 30 мамыр. - Б. 2. - 20 ғасыр басындағы әдебиетке өзiндiк үлес қосқан, ақын-жазушы, педагог-ағартушы Т. Жомартбаев туралы.

Қабышев, Т. Тайыр Жомартбаев [Мәтiн] / Т. Қабышев // Шәкәрiм. - 2009. - № 1. - Б. 100-105. - Ақын, жазушы Т. Жомартбаевтың туғанына 125 жыл толуына орай.

Қабышев, Т. Тайыр Жомартбаев [Мәтін] / Т. Қабышев // Шәкәрім. - 2009. - № 1. - Б. 100-105.

Зұлхаров, Ғ. Қазағым-қандасымда еркелеттім [Мәтін] : [жазушы Т. Жомартбаевтың шығармашылығы туралы] / Ғ. Зұлхаров // Ертіс өңірі. - 2010. - 24 наурыз. - Б. 12-13.

Зұлқаров Ғ. "Қазағым - қандасымды еркелеттiм" [Мәтін] / Ғ. Зұлқаров // Түркiстан. - 2012. - 22 қараша. - Б. 6. - Тайыр Жомартбаевтың шығармашылығы туралы.

***

Мухамедханов, К. Педагог , просветитель, поэт [Текст] / К. Мухамедханов // Иртыш. - 1984. - 22 декабря. - О жизни и деятельности Таира Жомартбаева, годах его учебы в медресе "Галия".

Шевченко, В. Колыбель казахской интеллигенции [Текст] / В. Шевченко // Казахстанская правда. - 2003. - 20 июня. - С. 6. - О Таире Жомартбаеве.

 Т. Жомартбаевтың «Қыз көрелiк» романы туралы

О романе Жомартбаева Т. «Қыз көрелiк»

Құлбарақов, С. "Қыз көрелiк" - қазақ прозасының қарлығашы [Мәтiн] : Т. Жомартбаевтың "Қыз көрелiк" атты шығармасы жайлы / С. Құлбарақов // Абай. - 2002. - № 1. - Б. 54-56.

Ергөбек, Қ. Арыстар мен ағыстар [Мәтiн] / Қ. Ергөбек. - Астана: Таным, 2003. - Жаңа жанр бастауы: Әйел теңсiздiгi туралы "Қамар сұлу", "Қалың мал", "Қыз көрелiк" романдары туралы: б. 174-181.

Бисенғали, З. Қыз көрелiк [Мәтін] / З. Бисенғали // Нұрғали Р. Жетi томдық шығармалар жинағы. - Астана : Фолиант, 2005. - Т. 6. – Б. 334-342. - Тайыр Жомартбаевтың романы жайлы.

Бисенғали З. Қазақ филологиясы [Мәтін] : егiз негiз. Ғылыми мақалалар жинағы / З. Бисенғали, Ж. Манкеева. - Алматы, 2010. - "Қыз көрелiк" романындағы жаңа идеялар үндестiгi: б. 26-37.

Зұлхаров, Ғ. Қазағым - қандасымды еркелеттім [Мәтін] : алғашқы қазақ романдарының бірі - "Қыз көреліктің" жарық көргеніне 100 жыл. / Ғ. Зұлхаров // Семей таңы. - 2013. - 15 қаңтар. - Б. 6.

***

Елеукенов, Ш. От фольклора до романа-эпопеи [Текст] : идейно-эстетическое и жанровое своеобразие казахского романа / Ш. Елеукенов. - Алматы : Жазушы, 1987. - На подступах к роману социалистического реализма : о романе Таира Жомартбаева «Смотрины»: с. 117-135.

Елеукенов, Ш. От фольклора до романа-эпопеи [Текст] : идейно-эстетическое и жанровое своеобразие казахского романа / Ш. Елеукенов. - Алматы : Жазушы, 1987. - Рождение казахского эпоса нового времени : исследование становления жанра романа в каз. лит. на примере произведений Т. Жомартбаева, С. Кубеева, С. Торайгырова, Б. Майлина: с. 96-116.