Мұқамедханұлы Қ.
- Жаңартылды 07.12.2023 10:08
Мұқамедханов Қайым (Ғабдулқайым) Мұқамедханұлы (1916-2004) – Қазақстан Республикасының 1996 жылғы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, ғалым-текстолог, ғылыми абайтанудың негізін қалаушы, М. Әуезовтың үзеңгілесі, қоғам қайраткері, жазушы, ақын,драматург,аудармашы, педагог. Семейдегі Абай мұражайының негізін қалаушы (1940). Ұлы Отан соғысына қатысқан. Қазақ ССР Гимні мәтінінің авторы (1945). КСРО Жазушылар одағының мүшесі.
1916 жылы 5 қаңтарда Семей қаласында (қазіргі Абай облысы, Семей қаласы) дүниеге келген. Қайымның әкесі - Мұхамедхан Сейітқұлов, ағартушы, қолжазбаларды жинаушы және сақтаушы, меценат, исламның ұстазы, алашордашылардың серігі. Ол қазақ халқының рухани-мәдени даму бағытын анықтады, сондай-ақ қазақ халқын мәдениет құндылықтарының айналасына біріктірді. Ол өз үйінде жасаған, әртүрлі тілдердегі әлемдік классикасы бар бай кітапхана мәдениетке қызығушылық танытқандар үшін ашық болды. Кітапханада сирек қолжазбалар мен келесі кітаптар болды: Абайдың тұңғыш өлеңдер жинағы (1909 ж.), 1912 жылы Семейде жарық көрген Шәкәрімнің "Қалқаман-Мамыр", "Еңлік-Кебек", сондай-ақ "Қазақ айнасы", "Книга о религии мусульман" поэмалары. М.Сейітқұлов «Абай» журналы, «Сарыарқа» мен «Қазақ» газеттерін қаржыландырған. Ол өз үйінде М.Әуезовтің "Еңлік-Кебек", "Қарагөз", "Бәйбіше тоқал", "Ел ағасы" пьесаларының дайындықтарын өткізу үшін барлық жағдай жасаған. Оның үйінде Абай, Шәкәрім, Абайдың шәкірттері, алашордашылар, театр қайраткерлері, сол кездегі ақындар мен баспагерлер тұрған. 1937 жылы 2 желтоқсанда М.Сейітқұлов Семипалатинскіде (Семей) атылады. Кейін ақталады. Әкесінің лайықты ұлы – Қайым Мұхамедханов Алаш рухында тәрбиеленді, ол Абайдың және барлық келушілердің мұрасын сақтап қалды. 1938-1951 жылдары Қ.Мұхамедханов "Абайдың әдеби мектебі" тақырыбына ғылыми зерттеу жұмысын жүргізген. Абай оқушыларының мектебі – қазақ әдебиетіндегі жалғыз мектеп. Ғалым Абай шәкірттерінің 30-дан астам есімін тауып, ғылыми-шығармашылық өмірбаяндарын нақты фактілермен жазды.
Ең бастысы, ол шығармаларынан үзінділер тауып, мәтіндік талдаудың ғылыми әдісі арқылы әр шығарманың Абайдың әр оқушысына жататынын дәлелдеді. Абай мен оның шәкірттерінің өмірі мен шығармашылығының куәгерлерімен жұмыс ауызша берілген мәтіндердің бір бөлігін қалпына келтіруде маңызды болды. Бұл жайында академик М.Сильченко келелі пікір айтқан. Ғалымның өзі деректану базасын құрды – шығармалардың мәтіндерін қалпына келтірді! 1940-жылдары Мұхамедханов анықтаған Абай шәкірттерінің еңбектері ғылыми айналымға енгізілді. 1941 жылы 22 маусымда Қайым Мұхамедханов Қарулы Күштер қатарына шақырылады. Свердловск және Магнитогорск әскери округтерінің ротасының старшинасы болып қызмет етті (1941-1942 жж.). Қорғаныс бекіністерін салу кезінде әскери жүктерді алып жүру бойынша тапсырмаларды орындай отырып, денсаулығына нұқсан келтіреді. Ғалым Қ. Мұхамедханов 1940-1990 жж. аралығында ақынның түпнұсқа сөзін сақтау бойынша мұқият зерттеу жүргізді. Ол Абайдың барлық өлеңдері мен поэмаларына ғылыми түсініктеме жазды. Абай мәтіндерінің барлық қолжазба тізімдерін, тарихи контексттерін, Абай өмірі мен оның айналасындағы оқиғаларды және т.б. біле отырып, мәтіндік талдаудың ғылыми әдісін қолдана отырып, ол Абайдың түпнұсқа сөзін қайтарды. Бұдан бөлек, ол Абайға тиесілі бұрын белгісіз болған 30-дан астам өлеңді тауып, дәлелдеген. Ғалым Махамбет, Қабанбай батыр, Бөгенбай батыр, Бұқар жырау, Алашорда және басқа да қазақ халқының мәдениет қайраткерлерінің шығармаларын ғылыми-шығармашылық өмірбаяндарын жазып, текстологиялық әдіспен қалпына келтірді. 1930 жылдардың соңында Мұхтар Әуезов өзінің шәкірті Қайымға Абайдың алғашқы музейінің іргетасын қалауды сеніп тапсырды. Осы мақсатта Қ.Мұхамедханов музей үшін бірегей экспонаттарды анықтап, жинау үшін шалғай ауылдарға бірқатар экспедициялар жасады. 1930 жылдардың аяғы-1940 жылдары мұражайда аға ғылыми қызметкер болып жұмыс істей бастаған Қайым ЖОО-да сабақ беруді жалғастырады, ал 1947 жылы мұражайдың академиялық бағытын күшейту және дамыту үшін мұражай ҚазКСР Ғылым академиясының қарауына берілген кезде ҚазКСР Ғылым Академиясының президенті Қ. Сәтпаев Қайым Мұхамедхановты 1951 жылғы қуғын-сүргінге дейін өзі басқарған оның директоры етіп тағайындау туралы бұйрық шығарды. 1951 ж. 7 сәуірде «Абайдың әдеби мектебі» диссертациясының қорғалуы, ел тарихындағы маңызды оқиға болды. Диссертация қорғалды, бірақ мұғалім мен оқушы – М.Әуезов пен Қ. Мұхамедхановқа шабуыл абайтану бойынша пікірталаста, содан кейін баспасөздегі мақалаларда жалғасты. Мұхамедханов Абай мұражайының директоры және ЖОО оқытушысы қызметінен босатылды. 1951 жылы 1 желтоқсанда Қайым тұтқындалды. Үкім - 25 жыл.
Семипалатинскі (Семей) және Алма-Аты (Алматы) түрмелерінде қамауда болды, 1951-1955 жылдары Карлаг (Теміртау, Қарабас, Долинка, Дарья, Құла-Айғыр) бөлімшелерінде болған. 1955 жылы Сталин қайтыс болғаннан кейін толықтай ақталып, туған жеріне оралады. Семейде Қайым Мұхамедхановқа ескерткіш орнатылған, оның есімімен Семей, Нұрсұлтан және Алматы көшелері аталған. 2016 жылы Қайым Мұхамедхановтың портреті бар естелік пошта маркасы шығарылды.
Марапаттары мен жетістіктері:
- 1996 жылғы Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты (Президент Назарбаев жеке тапсырған, видео);
- Абай атындағы Халықаралық сыйлықтың бірінші лауреаты;
- Халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының бірінші медалінің иегері;
- Қазақстан Жазушылар Одағы, Қазақстан Журналистер Одағы, Абай Халықаралық академиясы сыйлықтарының лауреаты;
- Семипалатинскі (қазіргі Семей), Аягөз, Шығыс Қазақстан облысының Абай және Жаңасемей аудандарының Құрметті азаматы.
30 маусымда Семей қаласында қайтыс болған.
