Касенов Т.

Обновлено 14.03.2022 10:43

Касенов Турлыхан (1902-1940) - поэт, педагог, публицист.

Родился в 1940 г. в местечке Теректы аула № 19 Кандыгатайской волости (ныне село Капанбулак Жарминского района Восточно-Казахстанской области). Отец поэта Касен Кажы, дважды посетивший Мекку, был просвещенным, чтимым в роду человеком. Турлыхан начал учебу у аульного муллы, впитал каноны высокой духовности, затем получал уроки у светского мугалима. В 1920 г. Турлыхан приехал в Семипалатинск (ныне Семей), где поступил на учительские курсы. В 1921-1924 гг. Т. Касенов работал в школе. В 1925 г. он поступил в Семипалатинский педагогический техникум. После учебы молодой учитель возвращается в родной аул, открывает одну из первых школ в Восточном Казахстане. Турлыхан Касенов свободно владел арабской, латинской и русской письменностью. Сейчас родная школа в селе Капанбулак носит имя Турлыхана Касенова.

Талантливый просветитель внес большой вклад в ликвидацию безграмотности, осуществление всеобуча, руководил народным образованием в Аягозском, Кокпектинском районах, был директором первой школы колхозной молодежи, открытой в Семипалатинске (ныне Семей) в 1930 г. Уже в студенческие годы он стал писать, не оставлял поэтическое творчество и в годы работы в области просвещения. В 1934 г. Касенов был принят в ряды Союза писателей Казахстана. Работал с классиками казахской литературы С. Сейфуллиным, Б. Майлиным, И. Джансугуровым.

Молодой поэт на страницах газет и журналов, воспевал свое время, свою эпоху, первые большие стройки в родном крае. В 1934 году поэма «Турксиб» была напечатана во втором номере журнала «Қазақ әдебіеті» (ныне журнал «Жұлдыз»). В 30-е годы многие стихи, поэмы молодого поэта были опубликованы в газетах «Лениншіл жас» (ныне «Жас Алаш»), «Социалды Шығыс», «Екпінді» (ныне «Семей таңы») и др.

Возглавлял Восточно-Казахстанское областное отделение Союза писателей Казахстана, организовал литературный альманах «Еңбек». Пламенный публицист, Т.Касенов открыто высказывал свое мнение, за что впоследствии и подвергся гонениям. В 35 лет против него было выдвинуто обвинение в национализме. В 1940 г. Турлыхан Касенов как «враг народа» был репрессирован и погиб в застенках ГУЛАГа.

Автор рассказов «Кім күшті» (1929), «Нүкен» (1935), «Ерлер әңгімесі» (1934),  поэм «Радио сөзі», «Оспан комсомол» (1934), иследовательских трудов «Әріп ақын», «Әдебиет жұмысына ат салысайық». В книге Александра Затаевича «500 казахских песен и кюйев» записано 13 казахских народных песен в исполнении Турлыхана Касенова, такие как «Ардақ», «Қайрма», «Түлкітымақ», «Қарагөз-ау»и др.

Имя Турлыхана Касенова носит школа в с. Капанбулак Жарминского района Восточно-Казахстанской области.

 Т. Қасеновтың мерзімді басылымдар мен жинақтардағы мақалалары

Публикации Т. Касенова в периодических изданиях и сборниках

 Қасенұлы,Т. Ахаңның шығармашылық даралығы [Текст] : [А. Байтұрсыновтың мысалдарының қазақ әдебиетіндегі орны] / Т. Қасенұлы // Жұлдыз. - 1994. - № 7. - Б. 181-185.

Жарма ақындары [Мәтін] : антологиялық жинақ. 1-ші кітап / құрастырған М. Иманжапаров, М. Зүкенұлы. - Семей : Үш биік, 2010. - 328 б. - Т. Қасенұлы.

 Т. Қасеновтың өмірі мен шығармашылығы туралы әдебиеттер

Литература о жизни и творчестве Т. Касенова

Шығыс Қазақстан облысы [Мәтін] : энциклопедия. - Алматы : Қазақ энциклопедиясы, 2014. – Қасенұлы Тұрлықан: б. 455.

Қазақ әдебиеті [Мәтін] : энциклопедиялық анықтамалық / Қазақстан Республикасы мәдениет, ақпарат және спорт министрлігі. - Алматы : Аруна, 2005. - (Мәдени мұра). – Қасенұлы Тұрлықан: б. 323.

Шығыс жұлдыздары [Мәтін] : энциклопедиялық анықтамалық. Т. 1 : Сөз зергерлері. Мәдениет майталмандары / құрастырушылар Ұ. Есдаулет, К. Құрмансейіт, Д. Кәпұлы. - Астана : Фолиант, 2011. - Қасенұлы Тұрлықан: б. 103.

Қазақстан жазушылары.ХХ ғасыр [Мәтін] : анықтамалық. - Алматы : Ана тілі, 2004. – Қасенұлы Тұрлықан: б. 183.

Қазақстан жазушылары [Мәтін] : анықтамалық / құраст. С. Қамшыгер; Қ. Жұмашева. - Алматы : Ан Арыс, 2009. - Қасенұлы Тұрлықан: б. 232-233.

Семей өңірінің ақын-жазушылары [Мәтін] : био-библиографиялық көрсеткіш / Абай атындағы әмбебап ғылыми кітапхана. - Семей : Талант, 2005. – Тұрлықан Қасенов: б. 47-48.

 1997

Тұрлықан ақын [Мәтін] : деректі жинақ / құрастырған М. Айтбайқызы, Қ. Рысбекұлы, Т. Жәкітайұлы, С. Сүйіндікова. - Алматы : Ер-Дәулет, 1997. - 201 б.

  2002

Рысбекұлы Қ. Қайтпас қайсар қазақпын [Мәтін] : [ақын, жазушы, қоғам қайраткері Тұрлыхан Қасенұлы туралы]. – Астана : Ер-Дәулет, 2002. – 216 б.

Рамазанов, С. Қашанда халқымен бірге [Мәтін] : [ақын, жазушы, қоғам қайраткері Тұрлыхан Қасенұлы туралы] / С. Рамазанов // Семей таңы. - 2002. - № 13. - Б. 3.

Рамазанов, С. Осындай ақын болған [Мәтін] : [ақын, жазушы, қоғам қайраткері Тұрлыхан Қасенұлы туралы] / С. Рамазанов, Д. Сейсенұлы // Егемен Қазақстан. - 2002. - 26 маусым. - Б. 12.

Мұхамедова, Р. Қайтпас қайсар қазақ [Мәтін] : [ақын, публицист, ағартушы Тұрлыхан Қасенұлының туғанына 100 жыл толуына орай] / Р. Мұхамедова // Семей таңы. - 2002. - 30 тамыз. - Б. 2.

 2003

Мансарин, Т. Тұрлықан ақын [Мәтін] / Т. Мансарин // Қазақстан мектебі. - 2003. - № 2. - Б. 52-55

 2012

Мұхамедханұлы, Қ. Тұрлықан Қасенұлы [Мәтін] / Қ. Мұхамедханұлы  // Қалба тынысы. - 2012. - 28 наурыз. - Б. 3.

  2014

Мұхамедханұлы, Қ. Тұрлыхан Қасенұлы [Мәтін] : [ақын, публицист Т. Қасенұлының өмірі жайлы] / Қ. Мұхамедханұлы // Ертіс өңірі. - 2014. - 22 қазан. - Б.10-11. 

***

Литература Казахстана [Текст] : знциклопедический справочник / Министерство связи и информации Республики Казахстан; Комитет информации и архивов. -  Алматы : Аруна : Қазығұрт, 2010. - (Мәдени мұра). – Касенулы Турлыхан: с. 270-271.

  2002

Гайнуллина, Ф. А. Литература Семипалатинского Прииртышья [Текст] : учебное пособие / Ф. А. Гайнуллина. - Семипалатинск, 2002. - Турлыхан Касенов: с. 56-58.

Бликова, Ж. Слово о Турлыхане [Текст] / Ж. Бликова, Р. Сейпилова // Спектр. - 2002. - 5 апреля. - С. 16

Рамазанов, С. «Бесстрашен и горд…» / С. Рамазанов // Семипалатинские вести.- 2002.- 5 июля.- С.3.

Байгужинов, К. Певец своего народа / К. Байгужинов // Семипалатинские вести.-2002.-16 августа.- С.2.

Рамазанов, С. "Я - свободолюбивый казах, бесстрашен и горд, воспитанный тобой, мой независимый народ" [Текст] : [100 лет поэту, публицисту Турлыхану Касенову ] / С. Рамазанов// Спектр. - 2002. -16 августа. -  С.16.

Рамазанов, Е. "Я свободолюбивый казах..." [Текст] : [к 100-летию поэта, педагога, публициста Турлыхана Касенулы] / Е. Рамазанов // Рудный Алтай. - 2002. - 24 августа. - С. 6

Биданова, А. Короткий век Турлыхана Хасенова / А. Биданова // Наше дело.- 2002.- 30 августа.- С.7.

Сергеева, Ж. Памяти Турлыхана Касенулы посвящается / Ж. Сергеева // Семипалатинские вести.- 2002.- 30 августа.- С.2.

 2006

Писатели Семипалатинскогорегиона [Текст] : био-библиографический указатель / Семипалатинская универсальная научная библиотека им. Абая. - Семипалатинск : Талант, 2006. -Турлыхан Касенов: с. 32-34.

 2011

Мұхамедханов, Қ. Көп томдық шығармалар жинағы [Мәтін]. Т. 9 : мақалалар, зерттеулер, Абай шығармаларына түсініктемелер / Қ. Мұхамедханов. - Алматы : Ел шежіре, 2011. - 384 б. - Т. Қасенұлы (ол туралы).

 2014

Бұл өлең шыққан екен бірталайдан... [Мәтін] : "Біржан-Сара  айтысына" қатысты зерттеу мақалалар мен ғылыми ой-тұжырымдар . - Өскемен : С. Аманжолов атындағы ШҚМУ "Берел" баспасы, 2014. - 506 б. - Т. Қасенұлы.