Черных С.Е.

Жаңартылды 10.06.2024 15:35

Черных Станислав Евгеньевич (1934- 1991ж.ж.) жазушы-өлкетанушы

Станислав Черных есімін оқырман қауым көптеген деректі, ойлы очерк -зерттеулері арқылы көрнекті өлкетанушы ретінде таниды.
Станислав Евгеньевич Черных 1934 жылы қазан айының 31 күні Өскемен қаласында дүниеге келген. 1952 жылы он жылдық мектепті бітіріп Павлодардың ұшқыштар дайындайтын әскери авиамектебіне түседі.
1956 жылы Сталинградтағы әскери авиаұшқыштар училищесін бітіріп, әскери қызметін 1960 жылға дейін атқарады. Денсаулығына байланысты ұшқыш болудан босатылған. С. Черных 1961-1967 жылдар аралығында Москваның тарихи-архив институтында сырттай оқып, сол 1961 жылы Өскеменге оралып Шығыс Қазақстан облыстық мемлекеттік архивінде жұмыс істейді. Өмірінің соңына дейін облыстық атқару комитеті архив бөлімінің меңгерушіcі болып қызмет істеген.

С.Черных өмірінің ширек ғасыр уақытын өлкеміздің тарихын зерттеп оқырмандарға белгілі, бейтаныс жерлес адамдардың, көрнекті ғалымдардың өмірлері, қызметтерімен таныстырып, деректі көркем шығармалар сыйлаған. Олардың қатарына "Ертіс жағасында", "Жалқы да болса жалынды құмарлық", "Алтай аспаны астында" атты жарық көрген кітаптары жатады.
"Ертіс жағасында" атты шығарма қаламгердің қаламынан шыққан алғашқы жинағы. С.Черныхтың шын мәніндегі өлкетанушы екендігін баспасөз бетінде жарық көрген мақалалары дәлелдеп берді. Ол өз мақаласында "Өлкетану-көр-жер жинау емес. Бұл өз өлкеңді дұрыс түсіну жолындағы күрделі ғылыми зерттеу жұмысы. Өлкетану-туған Отаныңның өткеніне, бүгіні мен болашағына деген мемлекеттік көзқарас деп жазған. Өскемендік тарихшы-өлкетанушы өзінің осы қағидасын бірінші кітабында жүзеге асырады.
С.Черных өз еңбегінде Шығыс Қазақстан өлкесі, оның орталығы Өскеменмен тығыз байланыста болған тарихи тұлғалардың өмір жолдарымен таныстырады. Жүздеген документтерді, мақалаларды, терең зерттеп, Бірінші Петр замандастарынан бастап, арамыздан күні кеше ғана кеткен ардагер азаматтардың толық галереясын тізеді. Сондай-ақ бұл кітаптың "Ұлы Петрдің жіберген адамы" деген алғашқы очеркінде майор И.Лихарев экпедициясының Сібір қалалары арқылы Зайсан сапары архивтік деректер негізінде көркем тілмен қызықты баяндалған. Осы сапарда Семей, Өлес қамалдарымен қатар, 1720 жылы 12-17 августа Ертіc пен Ульба өзендерінің қосылар сағасында Өскемен бекініcінің негізі қаланады.
Жазушының "Жалқы да болса жалынды құмарлық" атты еңбегінде Кенді Алтай мен Зайсан, Тарбағатайдың аса бай табиғатын, қазына байлықтарын алғаш зерттеуші адамдардың тағдырын, әр саладығы энтузиастар туралы әңгімелейді. Өсекеміздің өткенінен аса қызықты мәліметтерді алға тартады. Бұл әрине туған жеріміздің тарихын білгіcі келетін барша қауым үшін аса пайдалы. Бұл кітаптың "Бәрі адамдарға қалады", "Күн нұрлы доктор және оның арманы" атты екі тарауы Зайсан тарихына, оның әйгілі адамдарына арналған. "Бәрі де адамдарға қалады" атты тарау ертеректе Зайсанға келіп қоныстанған, кейінгі ұрпақтары осында туып өскен көрнекті ғалым, зерттеуші Хохловтар әулетіне арналған.

Өткен ғасырдың аяғы мен осы ғасырдың басында Орта Азия, Монғолия, Қытай жерлерін зерттеуге баратын экспедициялардың аттанар жері осы Зайсан қаласы болған. Зайсанда болған саяхатшылардың көбі Андрей Хахловтың үйіне аялдаған. Зайсан өңірінде ең алғашқылардың бірі болып жер өңдеумен, бау-бақша өcірумен шұғылданған. Сондай-ақ ол осы өңірде тұңғыш рет бал арасын өcірумен шұғылданған. Хахлов омартасының балы, 1893 жылы Чикагодағы (АҚШ) халықаралық көрмеде көрсетіліп, жоғары баға алған. Міне осындай қызықты тарихи деректер С.Черныхтың еңбегінде өте көп.
С.Черныхтың "Күн нұрлы доктор және оның арманы" атты очеркі 20-шы жылдары Зайсан өлкесіне келіп қоныстанған, кейіннен аса көрнекті ғалым болған В.Н.Бухманның Зайсан қаласында тұрған кездегі өмірі мен тұрмысын, ғылымға cіңірген еңбегін жан-жақты ашып көрсетеді.
В.Н.Бухман елімізде бірінші болып гелиотехниканы-күн сәулесін тұрмыста, халық шаруашылығында, медицинада қолдануға болатынына назар аударған.
Жазушы-өлкетанушымыздың ең елеулі шығармасы "Алтай аспаны" атты кітабы. Жинаққа Өскеменде 1921 жылы құрылған әдебиет бірлестігі, есімдері оқырманға әйгілі жазушылар М,Алтайский (Иванусьев), П.Васильев, П.Кузнецов, Н.Горбачевтің творчестволары мен олардың өмір жолдары туралы деректі алты шығарма енген.

Сондай-ақ 1920 жылы Өскеменде жаңа шыға бастаған "Советская власть" газетінің редакторы Н.Анов әдебиет үйірмесін ұйымдастырудың ұйтқысы болғаны баяндалған.
Жазушының ақын П.Васильевтің балалық есею, жастық шақтарын тиек ететін "Дала таңбасы" очеркі өте шебер жазылған. "Ұшу сәті" очеркінде 20-шы жылдары Өскеменде "Звено Алтая" деген әдеби бірлестіктің қызу жұмыс іcтегенін айтады.
С.Черныхтың кез келген очеркін оқысаңыз да бәрінде автордың ой-толғамдары мен түcініктемелері, суреттемелері әңгіме нәр беріп отырады.
С.Е.Черных 1990 жылдан бастап Жазушылар Одағының мүшесі 4-томдық Қазақстанның қысқаша экспедициясына С.Черныхтың Кенді Алтайдың тарихы мен ірі өнеркәcіптері туралы 30-ға жуық статьялары енген.
Жерлес ақынымыз П.Н.Васильевтің өмірі мен творчествосын зерттеуге С.Черных өзінің 30 жыл өмірін арнады. Көп жылғы еңбегінің нәтижесі ретінде 1990 жылы "Павел Васильевті еске алу" атты очерктер жинағы жарық көрді.
Облысымыздың өлкетану жұмысына белгілі үлес қосқан жерлесіміз С.Е.Черных 1991 жылы 14-ші желтоқсанда 57 жасында дүниеден қайтты.

С.Е.Черных шығармалары

Произведения С.Е.Черных

Черных С. С берегов Иртыша [Текст] / Черных С. - Алма-Ата : Казахстан, 1981. - 288 с.

Рудный Алтай: Индустр. развитие Вост.Казахстана. 1920-1945 гг.: Сб. документов и материалов: В 2-х т. /Сост. М.Х.Абилова, Ю.И.Романов, Ф.И.Сайкина, С.Е.Черных.-Алма-Ата: Казахстан, 1985.-240 с.

Город рабочей доблести: (Сб. статей и очерков к 200-летию г.Лениногорска) / Сост. С.Е.Черных, В.Н.Носкина.- Алма-Ата: Казахстан, 1986.-328 с.
Черных С. Одна, но пламенная страсть [Текст] / Черных С. // Одна, но пламенная страсть / С. Черных. - Алма-Ата : Казахстан, 1986. - С. 93

Воспоминания о Павле Васильеве/ Сост. С.Е.Черных, Г.А.Тюрин. - Алма-Ата: Жазушы, 1989.-304 с., ил.
Черных С.Под небом Алтая кн.1.Статьи.-Алма-Ата, Жазушы, 1988.-286 с.
Штрихи к портрету города: (К 270-летию г.Усть-Каменогорска)//Сост. Г.П.Андрусенко, О.В.Жандарбекова, С.Е.Черных.-Усть-Каменогорск, 1990.-87 с.

С.Е.Черных туралы әдебиеттер

Литература о С.Е.Черных

кітаптар - книги

Косенко П. Вчера. Сегодня... Завтра? [Текст] : дневник критика / Косенко П. - Алма-Ата : Жазушы, 1983. - 224 с.

С.Е. Черных - архивист, краевед, писатель [Текст] : Материалы научно-практической конференции, посвященной 70-летию со дня рождения С.Е. Черных. - Усть-Каменогорск : Б. и., 2005. - 204 с.

Тарлыкова О. А за строкой мне видится судьба... [Текст] / Тарлыкова О. - Усть-Каменогорск : Медиа-Альянс, 2006. - 300 с.

Коншин Николай Яковлевич [Текст] : 1864-1937 : к 145-летию со дня рождения / сост. Л. П. Рифель. - Усть-Каменогорск : [б. и.], 2009. - 244 с.

Немцев М. С. Литературный Риддер [Текст] : биографический справочник / Немцев М. С. - Усть-Каменогорск : Медиа - Альянс, 2012. - 245 с.

"Краеведческие чтения, посвященные 80-летию С. Е. Черных" [Текст] : материалы международной научно-практической конференции. - Усть-Каменогорск : [б. и.], 2014. - 240 с.

"Краеведческие чтения, посвященные 80-летию С. Е. Черных" [Текст] : материалы международной научно-практической конференции : 31 октября 2014. - Усть-Каменогорск : [б. и.], 2014. - 240 с.

Мақалалар-Статьи

Қинаятқызы С. Жарқын өмір иесі [Мәтін] : [Черных С.Е-тің жеке қоры туралы ] / Қинаятқызы С. // Дидар. - 2000. - 5ақпан

Қарасаев Ғ. С.Е.Черных- Шығыс Қазақстан өлкесін зерттеуші, тарихшы, публицист [Мәтін] : [Шығыс Қазақстан өлкесін, көптеген облысқа танымал адамдардың қызметін талдап, жүйелеуде, оны халық арасында таратуда жерлесіміз С.Е.Черныхтың қызметі ерекше. С.Е.Черныхтың өмірі, шығармашылығы, зертттеулері туралы көлемді мақала ] / Қарасаев Ғ. // Шығыстың аймақтық хабаршысы. - 2001. - №2.- Б.2-5

Жанұзақова, Р. 31 қазан - жазушы-өлкетанушы Станислав Евгеньевич Черныхтың туғанына 75 жыл [Мәтін] / Р. Жанұзақова // Мәдениет жаршысы / Шығыс Қазақстан облыстық мәдениет басқармасы=Управление культуры Восточно-Казахстанской области. - Өскемен, 2009. - N 10.- Б.8-10.

***

Черных Станислав Евгеньевич // Писатели и поэты Восточного Казахстана: Рек. указ. лит.-Усть-Каменогорск, 1989.-С.45-47.- (Вост.-Казахст. ОБ им.А.С.Пушкина. ИБО)

Черных С. Надо иметь дар предвидения...: (Беседа с писателями)// Луч.- 1990.- 14 июля.
Новиков М. Имя должно работать // Рудный Алтай.- 1993.- 10 апр.
Алексеенко Н. Все остается людям: [Воспоминания о писателе-краеведе С.Е. Черных]// Рудный Алтай.- 1994.-29 окт.
Долгопятова Р. Одна, но пламенная страсть: [О жизни и творчестве писателя-краеведа С.Е. Черных]// Уланские зори.- 1994.-19 нояб.
Кривоногов В. Краевед, патриот Казахстана: [С.Е. Черных]// Советы Казахстана.- 1994.-13 дек. Весенний В. Улица его имени: [О творчестве писателя С. Черных]// Рудный Алтай.- 1999.-25 сент.

Летчик. Краевед. Писатель: [Ряд статей о жизни и творчестве С.Е. Черных]// Рудный Алтай.- 1994.-29 окт.

Кузнецов Р. Посчастливилось с ним работать: [Воспоминания о восточно-казахстанском писателе-краеведе С. Черных]// Рудный Алтай.- 1999.-30 окт. (вкл.)

Кузнецова Р. Он возвращал людям память: [О восточно-казахстанском писателе-краеведе С. Черных]// Рудный Алтай.- 1999.-30 окт. (вкл.)

Чупров В. Жизнь для людей: [Воспоминания о восточно-казахстанском писателе-краеведе С. Черных]// Рудный Алтай.- 1999.-30 окт. (вкл.)

Аубакиров, А. Увековечить имя краеведа [Текст] / А .Аубакиров // Рудный Алтай. - 2004. - 27 нояб. - С. 8

Шавлева, Д. Его стихия - краеведение [Текст] : 31 октября Станиславу Черных исполнилось бы 70 лет / Д. Шавлева // Рудный Алтай. - 2004. - 30 окт. - С. 1

Абрамова А. "Жемчужинки" Станислава Черных / А. Абрамова// Мир искусства.- 2005. - 27 окт. - С. 5

 Интернет ресурстар

Интернет-ресурсы

Черных Станислав Евгеньевич [Электронный ресурс] : [биография] //Официальныый интернет-ресурс Акима Восточно-Казахстанской облсти :сайт.- Режим доступа : www.akimvko.gov.kz/ru/culture/istoricheskie-lichnosti/istoricheskie-lichnosti-7.html (23.12.2018)

Черных Станислав Евгеньевич [Электронный ресурс] : [библиографический указатель] : сайт. – Режим доступа : http://kzgov.docdat.com/docs/153/index-85665.html (23.12.2018)

Черных Станислав Евгеньевич [Электронный ресурс] : сайт. – Режим доступа : http://etnografiavko.kz/etno7_files/page104.html (23.12.2018)