Обручев В. А.

Жаңартылды 27.09.2023 17:06

Обручев Владимир Афанасьевич (1863-1956 жж.) - Алтай зерттеушісі, академик, геолог, географ, саяхатшы, жазушы.

1863 жылы 10 қазанда бұрынғы Тверь губерниясының Ржевск уезі Волга өзенінің жағасында, әскери отбасында дүниеге келген. 1881 жылы Обручев Тау-кен институтына конкурстық емтихандарды өте жақсы тапсырады. Соңында ол Азия геологиясын зерттеумен айналысуға шешім қабылдады. Обручев Каспий маңы облысына үш сапар жасады (1886-1888 жж.), содан кейін Сібір мен Азия бойына экспедицияларға аттанған (1888-1900 жж.).

Оның осы жерлердің зерттеу геологиясы барысында жүргізген жұмыстары жас ғалымды бірден ірі орыс саяхатшыларының қатарына қосты. Обручевке Ресей Географиялық қоғамы мен Париж ғылым академиясының бірқатар марапаттары берілді. 1905 жылы Орталық Азияға кезекті экспедиция кезінде Обручев Шығыс Қазақстанға барады. Ол Семей облысын солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа қарай қиып өтеді, Тарбағатай сілемдерін, Маңрақ жотасын, Зайсан ойпатын, Қара Ертіс атырауын зерттейді, Зайсанға барады. Ең қызығы, Обручевтің айтуынша, Қалба жотасының қиылысы болды. Қалбаның геологиялық және географиялық құрылымы ғалымның назарын аударды.

1911 жылы маусымда Обручев тағы да Өскеменге келді, ол өзінің күнделік жазбаларына сәйкес «Орталық алаңда бірнеше тас үйлері бар үлкен ауыл еді». Қалада ол саяси жер аударылған Е. П. Михаэлиспен кездесті. Бұл кездесу туралы ол былай деп жазды: «Жер аудару мерзімі аяқталғаннан кейін ол Оралға кеткен жоқ, бірақ қалада қалып, қалалық өзін-өзі басқаруға және Сібір мерзімді баспасөзіне қатысты. Мен кішкентай үйде тұратын өте көңілді қарт адамға барып, онымен екі сағат әңгімелестім». Жаз бойы Владимир Афанасьевич осында орналасқан Қалба жотасы мен алтын кеніштерін геологиялық зерттеумен айналысты. Ақжал кентінің ауданында үш жүзден астам тау жыныстарының үлгілері жиналды, топографиялық карта жасалды және геологиялық материал жиналды.

Акжалдан Обручев Боко өзенінің аңғарына барып, онда Хотимскийдің екі шахтасын, содан кейін Қызыл-Су аңғары мен Массагулаға барып, Қазаншұңқыр кенішін зерттеді. Қазаншұңқырдағы екі ежелгі қабірдің тастарынан олар неолит дәуіріндегі суреттерді, ал тау-кен жұмыстарынан сол дәуірдегі кварцты ұнтақтауға арналған диірмен тастарын тапты. Обручев өз еңбектерінде археологтардың назарын тас дәуіріндегі адамдардың тіршілік ету ортасы ретінде Қалба жотасын археологиялық тұрғыдан зерттеу қажеттілігіне аударды. Сонымен қатар, ғалым «Доубай», «Удалый», «Давноожидаемый», «Вознесенский» және басқа да кеніштерге барды.

Қалба жотасындағы жұмыс В. А. Обручевтің Алтай геологиясына деген қызығушылығын оятты. Ол Алтайдың ежелгі тау жүйесі ретіндегі идеясы дұрыс емес деген қорытындыға келді. 1914 және 1936 жылдардағы Обручевтің саяхаттары Алтайды зерттеуге арналды. Ғалым Абай ауылына барып, сол уақытқа дейін сипатталмаған Холзун жотасын кесіп өтіп, Зырян кеніші арқылы Ертіске шықты. Алтайдың бірқатар тау жоталарының тектоникасы мен рельефіне қатысты бақылаулар оның қазіргі рельефі қатпарлармен емес, ақаулар арқылы төгілулермен жасалғанын көрсетті. Обручев Алтай тектоникасына қатысты өз тұжырымдарын 1915 жылы жарияланған «Алтайские этюды» мақаласында келтірді.

Көрнекті геологтың барлық саяхаттарының маршруттары мен нәтижелері 1948 жылы шыққан «Мои путешествия по Сибири» кітабында егжей-тегжейлі сипатталған. Алтайда жүргізілген бақылаулар Обручевті «жер қыртысының жаңа жетістіктерін зерттеуді тектоникалық ғылымның ерекше саласы – неотектоникаға» әкелді, ал 1911 жылы «Удалый» кенішін зерттеу «Рудник Убогий» романына негіз болды.

Владимир Афанасьевич Обручевтің қаламынан туған геология, география бойынша мыңнан астам кітаптар, мақалалар мен ірі еңбектер бар. Оларда сипатталған нақты материал ешқашан мәнін жоғалтпайды.

В. А. Обручев бес Ленин орденімен, Еңбек Қызыл Ту орденімен және бірқатар медальдармен марапатталған. Социалистік Еңбек Ері.

В. А. Обручев 1956 жылы қайтыс болды.

В. А. Обручев туралы әдебиет

Литература об Обручеве В. А.

Книги

Сатпаев К. И. Избранные статьи о науке и культуре. - Алма-Ата: Наука, 1989. - 440 с. : фото

Статьи

Глухов А.Г. "Ищите факты в книгах": [о роли книги в жизни известного ученого В. А. Обручева] // Мир библиографии. - 1998. - N 5. - C. 27-29

Лухтанов А. Гавань путешественника// Семь дней. - 2003. - 9 мая. - С. 8

Анин П. Пограничная Джунгария // Рудный Алтай. - 2005. - 30 апр. - С. 19

Вологодская, Галина. Ученый, романтик, фантаст : [к 160-летию Владимира Афанасьевича Обручева] / Г. Вологодская. - Текст // Казахстанская правда. - 2023. - 20 января (№ 13). - С. 11 : фот.