Пржевальский Н.М.

Жаңартылды 06.12.2018 16:32

 Пржевальский Николай Михайлович (1839- 1888 ж.ж.)

Н.М.Пржевальский өткен ғасырдың екінші жартысында өмір сүрген ұлы географ, ол-жаратылысты тәжірибе жүзінде зерттеп танудың атасы.

Николай Михайлович Европа ғалымдарының аяғы баспаған Орталық Азияның табиғаты мен оның байтақ даласын бірінші болып зерттеген ғалым. Ол үздіксіз 20 жыл жорықта болып, құпиялы жердiң сырын ашуды мақсат тұтты.

Сөйтiп, атақты саяхатшы Орталық Азияны зерттеудiң негiзiн жасап, кейiнгi шыққан саяхатшы ғалымдарға жол көрсеттi.

Н.М.Пржевальский 1839 жылы Смоленск облысы, Кимборы деревнясында туған. Пржевальскийдің жанұясы ауқаттылар қатарында болғандықтан, ол жастайынан ешнәрседен мұқтаждық көрмейді. Кішкене Коля жас кезінен-ақ өте пысық, өткір, әр нәрсеге зейінді болып өседі.

Оның алғашқы ұстаздары анасы Елена Алексеевна мен нағашысы Павел Алексеевич болған. Бірақ ол үй ішінен үйренген білімді місе тұтпайды. Баланың бұл тілегін анасы сезеді, сөйтіп он жасар Николай мен інісі Владимир екеуі бірден гимназияға емтихан тапсырады. Ол 1855 жылы 16 жасында гимназияны бітірген соң, әскери қызметке түседі. Бес жыл әскери қызмет атқарады.

1860 жылы әскери қызметтен босанып, жоғарғы штабтың академиясына түсуге мүмкіндік алады. Мұнда болашақ саяхатшы үш пәнді (тарих, география, жаратылыстану) өте жақсы зерттеп, өзінің мамандығын осыларға бейімдейді.

Сондай-ақ, ол жақсы оқумен қатар, баспасөз ісіне де қатынасады. Сөйтіп 1862 жылы "Аңшының күнделігі" атты мақаласы жарық көреді. Әдемі көркем тілмен жазылған бұл мақаласы саяхатшының әскери қызметте жүргендегі басынан кешірген уақиғаларды суреттеуге арналған еді. Бұл мақала Пржевальскийді бірінші рет көпшілікке таныстырады.
Ал "Амур өлкесін әскери статистикалық шолу" еңбегі Пржевальскийді ғалымдар дүниесімен таныстырып, оның география қоғамына мүше болып өтуіне себепші болады.

Н.М.Пржевальский әскери академияны 1963 жылы бітірген соң Варшавадағы юнкер мектебіне оқытушы болып тағайындалады. 1867 жылы Варшавадан Петербургке келіп, Қиыр Шығыстың ең бай Уссури өлкесін зерттеуге аттанады. Атақты саяхатшы 1870 жылы "Уссури өлкесіне саяхат" деген көркем тілмен жазылған өзінің алғашқы қорытынды зерттеу еңбегін шығарады.

Сол жылы Монғолияға саяхат жасады. Атақты ғалым бұл сапарында көк өзенге жетіп кері қайтады. Гоби шөлінің жаратылысын, географиясын жете зерттеу мақсатымен орталық жерін кесіп өтіп, оңтүстік шетінен теріскейіне дейін аралап шығады. "Монғолия және таңғұт жұрты" атты шығармасы оның Орталық Азияға жасаған бірінші жорығының қорытындысы еді. Орталық Азияның географиясын, халқын тануда жаңалық берген бұл шығарма өткен ғасырдағы оқымысты-ғалымдарға елеулі ықпалын тигізді және география-зерттеу-жұмысының сарқылмайтын бұлағы болып табылды.

1876 жылы Жетісу өлкесі арқылы Орта Азияның екінші жорығына шығады. Бұл сапарынан кейін "Құлжадан Тань-Шанның аржағына, Лоб-норға дейін" атты еңбегінде Қашқар өлкесімен қоса, Лоб-нор мен Алтын-таудың сырын ашып ғылыми жүйемен суреттеп жазды.

Осы сапарда күн-түн демей жұмыс істеген саяхатшының халі әлсіреп науқасқа шалдыққан соң, жол бастаушысы Зайсандық Мырзаш Алдияров ғалымды Құлжадан Зайсанға 1877 жылдың күз айында алып келеді. Үш ай аралығында Зайсан дәрігерлерінің көмегімен науқасының беті қайтқан соң, сапарға тағы шықпақшы болған саяхатшыны Петербургтен келген телеграмма тоқтатады, ол туған елі Ресейге қайтады.

Араға бір жыл салып ол Орта Азияға үшінші, Тибетке бірінші (1879-1880 жж.) жорығын Зайсан қаласынан бастаған. Бұл жолы да осы өңірдің қыр-сырын жақсы білетін жиһанкез Мырзаш Алдияров Пржевальскийдің атқосшысы болады. Сөйтіп, Зайсаннан Кендірлік ауылы арқылы Майқапшағай өңірімен Тибетке бет алады. Осы сапардан соң жарық көрген "Зайсаннан Хами арқылы Тибетке және Сарыөзеннің бас ағасына" атты зерттеу еңбегінде біздің Зайсан өлкесіне, оның таулы қыраттары мен құмды ойпаттарына, табиғатына байланысты өсетін өсімдіктеріне ерекше сипаттама берді.Cондай-ақ Орта Азия халықтарының өмірі мен тұрмысына, мәдениетіне баса назар аударылып, этнографиялық жағдайлары қызықты баяндалған.

Пржевальскийдің 1888 жылғы сапарында Тянь-Шань таулары арқылы Тибетті зерттеп Лхасаға дейін бару мақсаты сәтсіздікке ұшырап, абайсызда уланған су ішіп, Ыстықкөл маңында әйгілі саяхатшы қазан айының 20 күні дүниеден өтеді. Өз өтініші бойынша денесі Ыстықкөлдің жағасына жерленеді.

Н.М.Пржевальскийдің ғылымға қосқан үлесі үшін Берлиннің, Лондонның, Италия мен Шведтің географиялық қоғамдары өздерінің жоғары дәрежелі медальдарымен наградталған.

Зайсан жұрты орыстың ұлы саяхатшысын еске алып, пір тұтады. Зайсанда болған кездерінде тоқтаған үйінде мемориалды тақтайша орнатылып, ол үй музейге айналған.

1959 жылы саяхатшының туғанына 120 жыл толу мерекесіне байланысты Зайсан қаласындағы ежелгі саябақ Пржевальский саябақ деп аталды. Саябақ алдына ескерткіш - бюст орнатылды. Тибетке бет алған сапарында тоқтаған ы Кендірлік ауылында (қазіргі Сартерек) саяхатшы ғалымның атымен аталған онжылдық мектеп бар.

Н. М. Пржевальский шығармалары

Произведения Н. М. Пржевальского

Пржевальский, Николай Михайлович. Из Зайсана через Хами в Тибет и на верховья Желтой реки [Текст] / Н. М. Пржевальский ; ред. и вступ. ст. Э. М. МурзаевА. - М. : ОГИЗ : Географгиз, 1948. - 406 с.

Пржевальский, Николай Михайлович. Путешествие в Уссурийском крае 1867-1869 гг. [Текст] / Н. М. Пржевальский ; [ред. Б. В. Юсов]. - Москва : Географгиз, 1947. - 310 с.

Пржевальский Н. М. Путешествие в Усурийском крае 1867-1869 гг. От Кяхты на истоки Желтой реки [Текст]. Т. 11. - М. : Слово/Slovo, 2014. - 800 с.

Н. М. Пржевальский туралы әдебиет

Литература о Н. М. Пржевальском

Марғулан Ә. Н. М. Пржевальский - саяхатшы, ғалым [Мәтін] / Ә. Марғулан. - Алматы : [б. и.], 1951. - 127 б.

Баяндин Н. Географиялық ашулар [Мәтін] : Мектеп балаларына арн. / Баяндин Н. - Алматы : Мектеп, 1989. - 136 б.

Баяндин Н. Географиялық ашулар [Мәтін] / Н. Баяндин. - Алматы : Мектеп, 1970. - 143 б.

Қарасаев Ғ. Қазақстанның Шығыс өңірі ХVIII-XX ғасыр басындағы Батыс орыс зерттеушілері шығармаларында, ғылыми-көпшілік басылымдары деректерінде [Мәтін] : тарихнамалық бағыт / Қарасаев Ғ. - Өскемен : Медиа-Альянс, 2006. - 396 б.

Зайсан ауданының географиясы [Мәтін] : хрестоматия / құраст.: Ысқақова Г. Б. - Алматы : [б. и.], 2016. - 112 б. (Введено оглавление)

***

Каратаев Н. М. Николай Михайлович Пржевальский: первый исследователь природы Центральной Азии [Текст] / Н. М. Каратаев ; ред. С. В. Калесник. - М. ; Л. : Изд-во АН СССР, 1948. - 284 с.

Анучин, Дмитрий Николаевич. О людях русской науки и культуры [Текст] : (статьи, некрологи и заметки) / Д. Н. Анучин. - М. : Географгиз, 1952. - 335 с.

Агапов, Сергей Васильевич. Географический словарь [Текст] : научное издание / С. В. Агапов, С. Н. Соколов, Д. И. Тихомиров. - М. : Просвещение, 1968. - 246 с.

Памятники монументального искусства Восточно-Казахстанской области:(Путеводитель по памятным местам Восточного Казахстана).- Усть-Каменогорск: Б.и., 1984.- 21 с.: фото.

Памятники монументального искусства Восточно-Казахстанской области [Текст] : (Путеводитель по памятным местам Восточного Казахстана). - Усть-Каменогорск : Б.и., 1984. - 21 с.

Козлов И.В. Великий путешественник.- М.: Мысль, 1985.- 144 с.,

История государства Российского: Жизнеописания. XIX век. Вторая половина / Авт.- сост. М.А. Опалинская, С.Н. Синегубов, А.В. Шевцов.- М.: Книжная палата, 1998 .- 720 с.

История государства Российского [Текст] : - М. : Книжная палата, 1998. - 720 с.
Николай Михайлович Пржевальский: (1839-1888 гг.)// Географы и путешественники.-М., 2000.- .376 – 389 с

Лухтанов А. Г. Алтайское притяжение [Текст] : очерки по истории Восточно-Казахстанской области / Лухтанов А. Г. - Усть-Каменогорск : Медиа-Альянс, 2006. - 459 с.
Обухов, Вадим Геннадьевич. Схватка шести империй [Текст] : битва за Синьцзян / В. Г. Обухов. - М. : Вече, 2007. - 510 с.

Н. М. Пржевальский туралы мерзімді баспасөзде жариялау

Публикации о Н. М. Пржевальском в периодической печати

Сырымбетов С. Әріден басталған [Мәтін] : [Н. Пржевальскийдің Зайсанға саяхаты туралы] / С. Сырымбетов // Коммунизм туы . - 1967. - 27 май

Жеңсеханов М. Ғалым, саяхатшы туралы екінші сөз [Мәтін] : [орыстың ұлы саяхатшысы Н. Пржевальскийдің туғанына 150 жыл] / М. Жеңсеханов // Достық. - 1987. - 21 май

Ақаев С. Ұлы саяхатшы, географ, зерттеуші Н. Пржевальскийдің туғанына 150 жыл [Мәтін] / Ақаев С. // Лениншіл жас. - 1989. - 11 апрель

Баяндин Н. Бар өмірін Азияға арнаған [Мәтін] : [орыстың ұлы саяхатшысы Н. Пржевальскийдің туғанына 150 жыл] / Н. Баяндин // Социалистік Қазақстан. - 1989. - 11 апрель

Байхонов С. Пржевальский жылқысы [Мәтін] : хикаят / Байхонов С. // Жұлдыз. - 2008. - №9.- Б.18-46.

Тоққарин Д. Географиялық қоғамның бағыты [Мәтін] / Тоққарин Д. // Ертіс өңірі. - 2008. - 30 сәуір.- Б.12.

***

Проскурин В. На земле казахстанской: (Воспоминания о посещении Н.М. Пржевальским Восточного Казахстана)// Рудный Алтай.- 1978.- 28 июня.
Аубакиров Ж. Николай Михайлович Пржевальский:// Вестник АН КазССР.-1953.-№11.-С.41-45.

Гусляров Е. У Пржевальского:)// Ленинская смена.-1983.-15 сент.

Гусляров Е. У Пржевальского [Текст] / Гусляров Е. // Ленинская смена. - 1983. - 15 сент. - С.

Юсов Б.В. Николай Михайлович Пржевальский.-М.: Просвещение, 1985.-95 с.

Николай Михайлович Пржевальский (1839-1888 гг.)// Первые исследователи края: -Усть-Каменогорск, 1993.-С.13-15.

Кешина И. О причинах гибели великого путешественника Николая Пржевальского// Медицинская газета.- 1995.-N17.-С.16; N19.-С.16.

Николай Михайлович Пржевальский //Великие путешественники.- СПб. 2000.- 537-540 с.
Лухтанов А. Пржевальский в Зайсане: // Рудный Алтай.- 1999.-24 апр

Цендина А. Открытие Тибета: Европейские ученые - исследователи великой и таинственной ветви восточной цивилизации // Азия и Африка сегодня.- 2001.-N5.-С.51-59.
Щербаков Б. Земля очарования: // Деловой Усть-Каменогорск http://www.aaa.kz.- 2002.-N1.-С.32-33.

Лухтанов А. Исследователи казахстанского Алтая: // Семь дней.- 2002. - 19 июля. - С.8; 26 июля. -С.8; 2 авг. - С.8; 9 августа. - С.10.

Лухтанов А. Исследователи казахстанского Алтая [Текст] : / Лухтанов А. // Семь дней. - 2002. - 19 июля

Лухтанов А. Гавань путешественника // Семь дней.- 2003. - 9 мая. - С. 8.

Веретенникова С. Сенсационные находки [Текст] / Веретенникова С. // Рудный Алтай. - 2004. - 19 окт. - С. 4

Лухтанов А. Г. Гонка за ревенем [Текст] / Лухтанов А. Г. - Усть-Каменогорск : Медиа - Альянс, 2006. - С. 151

Лухтанов А. Г. Зайсан - гавань путешественников [Текст] / Лухтанов А. Г. - Усть-Каменогорск : Медиа - Альянс, 2006. - С. 195

Лухтанов А. Г. Н. М. Пржевальский в Зайсане [Текст] / А. Г. Лухтанов. - Усть-Каменогорск : Медиа - Альянс, 2006. - С. 119

Штульберг А. По следам пропавшей экспедиции [Текст] / Штульберг А. // Простор һttp://prostor.samal.kz. - 2006. - №2. - С. 166-170

Сырдыбаев Т.Т. Центрально европейские ученые-исследователи о кыргызах и кыргызстане [Текст] / Сырдыбаев Т.Т. // Вестник КазНУ. Сер. историческая. - 2007. - №3. - С. 36-43.

Записки Усть-Каменогорского филиала Казахского Географического Общества [Текст] : международная научно-практическая конференция (27-28 октября 2009 г.) : сборник статей / отв. ред. А. В. Егорина. - Усть-Каменогорск : [б. и.], 2009. - 243 с.

Терещенко, Алексей. Охота за жемчужиной короны [Текст] / Алексей Терещенко // Вокруг света. - 2010. - N 1.- С.112-119

Иминов С.А. Николай Пржевальский в Восточном Туркестане [Текст] / С. А. Иминов // География в школах и ВУЗах Казахстана. - 2013. - №3.-май-июнь. - С. 43-46 ; География в школах и ВУЗах Казахстана. - 2013.; №4. - С. 55-57

Интернет ресурстар

Интернет ресурсы:

Пржевальский Николай Михайлович [электронный ресурс] [биография, экспедиции, открытия, фото] : сайт. – Режим доступа : http://przhevalsky.ru (05.12.2018)

Великий русский путешественник Николай Михайлович Пржевальский [электронный ресурс] [биография] : сайт. - Режим доступа : https://topwar.ru/18085-russkiy-puteshestvennik-nikolay-mihaylovich-przhevalskiy.html (05.12.2018)