Қабанбай батыр

Жаңартылды 15.08.2024 15:13

Қожағұлұлы Қабанбай (1692-1781) - батыр

Қожағұлұлы Қабанбай (1692-1781) – жоңғар басқыншыларына қарсы күресті ұйымдастырушылардың бірі, қазақтың біріккен қолының Бас қолбасшысы, жекпе-жекте жеңіліп көрмеген халық қаһарманы. Шыққан тегі Орта жүздің Найман тайпасының Қара- ракерей руынан, ел азаттығы жолында күрескен киелі батыр әулетінен. Оның атасы Мәмбет те, әкесі Қожағұл да, Қожағұлдың ағасы Күшік те өз заманының аты шыққан батырлары болған. Ел аузындағы әңгімелер дерегіне қарағанда Күшік батыр Еңсегей бойлы Ер Есімнің Ташкентті алатын соғысына қатысып, сол Тұрсын хан өлген жылы жамбасына улы найзаның ұшы тиіп, 25 жасында қайтыс болады.

Қабанбай батыр әйгілі «Ақтабан шұбырындыдан» кейінгі айтулы ірі шайқастардың бәріне қатысқан. «Хан батыры», «Дарабоз» деген атақтарға ие болған. Сан рет шайқас алдындағы жекпе-жекке шығып, бәрінде жаудың үміткер батырларын жер жастандырып, жауынгерлерін жеңіске рухтандырып отырған. Халқы оны «Қаракерей Қабанбай» деп ардақ тұтып, есімін жырға бөлеп, ұрпақтан ұрпаққа жеткізген. Абылай хан дәуіріндегі қазақтың ең соңғы әскери қақтығысы 1770 жылғы қазақ-қырғыз соғысы. Бұл – осы соғысқа қатысқан Қабанбай батырдың да ерлік жолының соңғы белесі.

Халық арасында Қаракерей Қабанбай батыр жөнінде аңыз -әңгімелер, жыр-дастандар өте көп. Бұған керісінше тарихи құжаттарда Қабанбай батырдың 1740-1762 жылдардағы өмірі ғана көрінеді. Бұл кезде оның есімі ел арасының бітімгершілігіне жүрген дана, би ретінде айтылады.

Қабанбайдың Үмбетей, Кішкентай, Сырымбет, Едіге, Байтық, Мойнақ, Әлі деген жеті ұлы болған. Оларды «Жеті Қабанбай» деп атаған. Осының Әлісі жоңғардың соңғы ханы Әмірсананың Мәней деген қызына үйленіп, одан бес перзент көреді. Оларды шешесінің атымен «Бес Мәней» дейді.

Батырдың ұрпақтары бұл күнде Шығыс Қазақстан, Алматы облыстарының жерінде мекендегенімен, олардың арғы аталары оңтүстік жақтан ауып келіп, Есіл, Нұра бойын қоныс еткен. Бұл өңірдің 1728-1762 жылдар аралығында батырдың да құтты мекені болғаны белгілі. Қайтыс болғаннан кейін Қаракерей Қабанбайдың денесі осы ата мекеніне әкеп жерленген көрінеді.

Кабанбай батыр туралы әдебиеттер

Кітаптар-книги

Валиханов, Ч. Ч. Собрание сочинений: в 5 т. - Алма-Ата : Гл. редакция Казахской советской энциклопедии, 1985 - Т.4. – С. 8, 11.

Халид Курбангали «Тауарих хамса» (бес тарих). – Алматы: Казахстан, 1992. – С. 105.Аманжолов С. А. Вопросы диалектологии и истории казахского языка. – Алматы: Санат, 1997 . – С. 69.

История Казахстана с древнейших времен до наших дней в 5 т. Том.3 – Алматы: «Атамұра», 2000. - С. 69.

Азмухамбетов, Ш. Соколиная судьба. - Усть-Каменогорск: [б. и.], 2006. - 351 с.

Левшин, А. И. Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацких орд и степей [Текст] / А. И. Левшин. - Алматы : Санат, 2009. – С. 497.

История Казахстана: энциклопедический справочник / Министерство связи и информации Республики Казахстан, Комитет информации и архивов. - Алматы: Аруна, 2010. - 631 с.

Бабалар сөзі: Жүзтомдық. – Астана: «Фолиант», 2012. Т.86: Тарихи аңыздар . – Б. 260-283.

Есім, Ғ. Қабанбай батыр (1692-1770) / қазақ дүниетанымындағы батырлық философиясы // Сана болмысы. – Алматы: Қазақ университеті, 2007. – Б. 242.

Жумадилов, К. Кабанбай батыр: исторический роман-дилогия. - Астана: Аударма, 2006

Игибаев, С. К. Шығармашылық беттері - Усть-Каменогорск: [б. и.], 2011. - 420 с.

Қазақтыѕ ханы – Абылай: дәуірі, өмірі мен қызметі: ғылыми басылым / «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасыныѕ кітап сериялары. – Алматы: «Ел шежіре», 2011. –Т.1. – Б. 414. 

Ұлы даланың қорғаушылары [Мәтін]. - Алматы: Тау Кайнар, 2016. - 312 б.

Озғанбай, Ө. Тарихи тұлғалар тағылымы [Мәтін] / Ө. Озғанбай. - Астана: Фолиант, 2016. - 440 б. (Введено оглавление)

Сәнік, З. Көптомдық шығармалар жинағы [Мәтін]. Т.1 : Сергелдең. - Алматы: Ан Арыс, 2017. - 328 б.

Нұржеке-ұлы, Б. Қазақ батырлары [Мәтін] / Б. Нұржеке-ұлы. - Алматы: Жалын баспасы, 2020. - 672 б.

Борбасов, С. Қожаберген батыр Жәнібекұлы [Мәтін] : монография / С. Борбасов, А. Тоқтабай, Ж. Шәкенұлы. - Алматы: Palitra-Press, 2020. - 428 б. (Введено оглавление)

Айтқожин Қ. Б. 80 күндік Шорға шайқасы. Қазақ батырлары [Текст] / Қ. Б. Айтқожин. - Өскемен: ШҚПҚ АРГО, 2021. - 204 б. (Введено оглавление)

Мақалалар-Статьи

Михайлова, М. Мавзолей великого воина // Казахстанская правда. - 2000. - 7 нояб. - С. 1,6

Байжуманов, Т. Надежду батыр оправдывает - славу батыра народ сбережет // Рудный Алтай. - 2004. - 25 мая. - С. 4

Шимырбаева Г. Аныракайский треугольник // Байтерек. - 2006. - №1. - С. 23-39

Кудайбергенов, К. Имени батыра жить в веках: [об открытии мемориальной доски батыру Кабанбаю] // Рудный Алтай. - 2009. - 11 сент. - С. 2.

Кудайбергенов, К. Под железный звон кольчуги // Рудный Алтай. - 2009. - 8 авг. - С. 3.Азмухамбетов, Шакерхан. Встречи на земле Тарбагатая // Вести Семей. - 2012. - 25 сент. - С. 1-2

Еженханұлы, Б. Несбывшиеся мечты бия // Казахстанская правда. - 2013. - 8 марта. - С. 13.

Альжапарова, Р. Герой увековечен в бронзе: 7 мая состоялось торжественное открытие памятника Кабанбай батыру // Усть-Каменогорск. - 2014. - 8 мая. - С. 3.

Алтыбаев , Қалибек. Ерасылға Қабанбай есімі Зайсан жерінде берілген. [Мәтін] / Қ. Алтыбаев // Достық . - 2014. - 30 сәуір.- б.2.

Қазақтың хас батыры Қаракерей Қабанбай [Мәтін] : [Өскеменде Қабанбай батырға ескерткіш ашылмақ.] // Өскемен. - 2014. - 24 сәуір.- б.5.

Әбілхан, Серік. Ұлы батырды ұлықтаған күн болды [Мәтін] : [Өскеменде Қаракерей Қабанбай батыр ескерткішінің ашылу салтанаты өтті.] / С. Әбілхан // Дидар. - 2014. - 9 мамыр.- б.3,5.

Анаш, Д. Қабанбай батыр - Өр Алтайдың өрінде, Өскеменнің төрінде [Текст] / Анаш Д. // Егемен Қазақстан . - 2014.- 8 мамыр (№ 89). - 1,4

Айтұлы, Н. Тәжін киіп даңқтың [Текст] : өлең / Айтұлы Н. // Егемен Қазақстан . - 2014.- 8 мамыр (№ 89). - 4

Құмғанбаев, М. Шығыс Түркістан Халық армиясының соңғы сарбазы Қабанбай ауылында тұрады [Мәтін] / М. Құмғанбаев // Дидар. - 2014. - 27 маусым.- б.22-23.

Алтыбаев, Қ. Ерасылға Қабанбай есімі Зайсан жерінде берілген [мәтін] / Қ. Алтыбаев // Достық. - 2014. - 30 сәуір.- б.2

Мырзаханов, П. Қаракерей Қабанбай [мәтін] : ойтүрткі / Пәзиолла Мырзаханов П. // Достық. - 2014. - 18 маусым.- б.3

Қабанбай, М. Бұл зиялы - қай зиялы? [Текст] / М. Қабанбай // Ақиқат. - Алматы, 2014. - №5.- 20-26 бет

Қарамандаев, Қ. Қабанбай батырдың өмірі мен ерлігі [Текст] / Қ. Қарамндаев // Қазақ тарихы. - 2014. - №5.- Б.12-14

Әбілхан, А. Қазақтың хас батыры Қабанбайға ескерткіш қойылды [Мәтін] / А. Әбілхан // Ақ бұлақ. - 2014. - 13мамыр., №35.- б.2.

Құсайнов, Б. Қазақ елі ұмытпас Қабанбайын [Мәтін] / Б. Құсайнов // Ақ бұлақ. - 2014. - 13мамыр., №35.- б.4.

Қабанбай батыр [Мәтін] // Ақ бұлақ. - 2014. - 29 сәуір., №31.- б.2.

Мырзаханов, П. Қаракерей Қабанбайдың өмірдерегі. Қабанбай батыр Аягөзде [Мәтін] : (Жалғасы. Басы өткен сандарда) / П Мырзаханов // Достық . - 2014. - 22 қазан.- б.3

Мырзаханов, П. Қаракерей Қабанбай (Ерасыл) өмірінің дерегі. Қатаған ханмен байланысты . [Мәтін] : (Жалғасы бар) / П. Мырзаханов // Достық . - 2014. - 4 қазан.- б.5.

Қарабекова, С. Төрт жолақты жол құрылысы басталды. [Мәтін] : Бағдарлама / С. Қарабекова // Аягөз жаңалықтары. - 2014. - 23 тамыз.- Б.1

Рахметолдақызы, Ш. Көкжаралы көкжал барақтың жерленген жері табылды. [Мәтін] : Қазына / Ш. Рахметолдақызы // Мөлдір сана. - 2014. - 27 шілде.- Б.14

Қабанбай, М. Ақмолаға көшкін, ағайын! [Мәтін] / Қабанбай М. // Ақиқат . - 2014. - № 8. - С. 39-41 б.

Қабанбай, М. Бұл зиялы - қай зиялы? [Мәтін] / Қабанбай М. // Ақиқат . - 2014. - № 5. - С. 20-26 б.

Қабділәшімқызы, Д. Қабанбайда қарымды істер көп [мәтін] / Д Қабділәшімқызы // Тарбағатай. - 2015. - 26 қаңтар.- б3

Нұғманбекова, Р. Қабанбай батыр атындағы мұражай ашылды [Мәтін] : [Семейдің инновациялық университетінде Қаракерей Қабанбай атындағы мұражай ашылды.] / Р. Нұғманбекова // Дидар. - 2015. - 13 наурыз.- Б.6.

Қабанбай, М. Емдел, қазақ! [Текст] / М. Қабанбай // Ақиқат. - Алматы, 2015. - №3.- 58-60 бет

Қабылов, С. Бабалар жолы - бізге өнеге [Мәтін] : (Басы өткен сандарда) / С. Қабылов // Достық. - 2015. - 11 сәуір.- б.4

Есдәулет, Ұ. Қаламгер Қабанбайға неге бір белгі жоқ? [Мәтін] : [Белгілі балалар жазушысы Марат Қабанбайдың есімін мәңгі есте қалдыру туралы.] / Ұ. Есдәулет // Дидар. - 2015. - 19 қараша.- Б.26.

Мұратқали, Ж. Дарабоз батырдың дәстүрлі турнирі Семей төрінде [мәтін] / Ж. Мұратқали // Семей таңы . - 2015. - 27 қазан.- Б.2

Күзембаев, Қ. Қаракерей Қабанбай батырдың қанжары [Мәтін] / Қ. Күзембаев // Дәстүр. - 2015. - №6.- Б.38-39.

Қуанұлы, С. Жас ақындар ескерткіштің алдында жыр оқыды [Мәтін] : [Отан қорғаушылар мен Жеңіс күніне орай Өскемен жастары қабанбай батыр ескерткіші алдында әдеби-сазды кеш өткізді.] / С. Қуанұлы // Дидар. - 2016. - 6 мамыр.- Б.24.

Кенжехан, М. "Қаракерей Қабанбай" тарихи драмасы сахналанды. [Мәтін] : [спектакльдің тұсаукесер рәсіміне облыс Әкімінің орынбасары Ж. Омар қатысып, сөз сөйледі.] / М. Кенжехан // Дидар. - 2014. - 7 мамыр.- Б.2.

Қабанбай, М. Маймылдың бізге керексіз қоңыраулы құйрығы [Текст] / М. Қабанбай // Ақиқат. - Алматы, 2016. - №5.- 50-53 бет

Нұрланұлы, Д. Қол бастаған Қабанбайдың қолтырмашы [Мәтін] / Д. Нұрланұлы // Дидар. - 2016. - 8 қыркүйек.- Б.6.

Мұратқалиұлы, Ж. Батыр жүлдесі сарапқа салынды [Мәтін] / Ж. Мұратқалиұлы // Семей таңы. - 2016. - 25 қазан.- Б:1

Нұрмұхан, А. Қабанбайтану кенжелеп қалды [Мәтін] / А. Нұрмұхан// Айқын . - 2016.- 14 қазан (№ 153). - 5

Сәнік, З. Қабанбай батыр және оның жорық іздері [Текст] / Сәнік Зейнолла // Қазақ әдебиеті және мемлекеттік тіл . - 2016. - № 10. - С. 2-6 б.

Жақып, Б. Ұлтының ұраны болған Дарабоз [Текст] / Б. Жақып // Семей таңы . - 2017. - 24 наурыз.- Б.1

Ұлықбек, Б. Үржарлықтар Қабанбай бабасымен қауышты [Мәтін] : [Үржар ауданының орталығында Қабанбай батыр ескерткіші ашылды.] / Б. Ұлықбек // Дидар. - 2017. - 25 наурыз.- Б.4.

Қасым, А. Баһадүр батырдың ескерткіші бой көтерді [Мәтін] : [Үржарда Қаракерей Қабанбайға арналған ескерткіш орнатылды] / А. Қасым // Егемен Қазақстан. - 2017. - 24 наурыз.- Б.12

Жырғал, Қ. Алаштан ән оздырған Тұрсынғазы [Мәтін] / Қ. Жырғал // Дидар. - 2017. - 31 тамыз.- Б.26.

Әбіш, М. Батыр баба рухына бағышталды [Текст] / Әбіш Маржан // Қазақ әдебиеті . - 2017.- 26 мамыр - 1 маусым (№ 22). - 22

Сыдықова, Г. Қабанбай батыр ескерткіші тұрғызылды [Мәтін] / Сыдықова Г. // Айқын . - 2017.- 14 сәуір (№ 55). - 7

Оспанбай, А. Қазақтың бас батыры - Қабанбай [Мәтін] / Оспанбай Ақниет // Түркістан . - 2017.- 25 мамыр (№ 21). – Б. 11

Елубай, О. Қабанбай ауылындағы қуаныш [Мәтін] / О. Елубай // Егемен Қазақстан. - 2018. - 8 қаңтар.- Б.6.

Елубай, О. Қарасөздің Қабанбайы [Мәтін] : Марат Қабанбаевтың 70 жылдығына орай көлемді мақала / О. Елубай // Қазақ әдебиеті. - 2018. - 6 сәуір.- Б.8-9

Абадилова, А. Қ. М. Қабанбай "Бауыр" әңгімесі [Мәтін] / А. Қ. Абадилова // Қазақ тілі мен әдебиеті. - 2018. - №4.- Б.79-82.

Момынова, Бағдан. Марат Қабанбайдан қалған сұрақ "неге ?" [Мәтін] / Б. Момынова // Қазақ әдебиеті. - 2018. - 31 тамыз.- Б.10-11.

Тазабекова, Р.Д. Әдебиеттік оқу [Мәтін] / Р. Д. Тазабекова // Бастауыш мектеп. - 2018. - №5-6.- Б.59-60.

Берістен, Жанарбек. Бабадан қалған байтағым... [Мәтін] : [Тарбағатай ауданының жер -су атаулары туралы аңыздар мен тарихи деректер.] / Б. Берістен // Дидар. - 2018. - 20 қараша.- Б.5.

Жұмабаева, А. Марат Қабанбай "Бауыр" әңгімесі [Мәтін] / А. Жұмабаева // Қазақ тілі мен әдебиеті. - 2018. - №9.- Б.78-82.

Қабанбай, М. Бауыр [Мәтін] / М. Қабанбай // Жұлдыз. - 2018. - N3.- Б.157-172

Қайран, Қ. Қубас ат туралы хикаят [мәтін] / Қ Қайран // Тарбағатай. - 2019. - 25 мамыр.- б5

Назирова, Ж. Қ.Жұмаділовтің "Дарабоз" романының көркемдік шешімі [Мәтін] / Ж. Назирова // Қазақстан мектебі. - 2019. - №12.- Б.51-53.

Өлке тарихынан сыр шертеді [Мәтін] : [Қабанбай ауылында жаңа мұражай ашылды] // Дидар. - 2020. - 16 маусым.- Б.1.

Әмірбекұлы, Сейсен. Кентавр [Мәтін] : [жазушы Марат Қабанбай туралы] / С. Әмірбекұлы // Жас Алаш. - 2021. - 18 наурыз.- Б.10.

Егемендік жылдары ашылған ескерткіштер [Мәтін] / дайын: А. Ғали-Асқар // Дидар. - 2021. - 30 қыркүйек.- Б.8.

Аллабергенұлы, Дәурен. Ұлы даланың қаһарман тұлғасы [Мәтін] : [Қабанбай батырдың 330 жылдық мерейтойына орай республикалық ғылыми -практикалық конференция өтті] / Д. Аллабергенұлы // Дидар. - 2021. - 2 қараша.- Б.4.

Сабырбай, Қ. Тұрсынғазы туындыларының тарихы [Мәтін] / Қ. Сабырбай // Семей таңы. - 2021. - 19 қараша.- Б.4.

Нұрмұхамедов, Ә. Бұрымбет биге ескерткіш орнатылады [Мәтін] / Ә. Нұрмұхамедов // Дидар. - 2021. - 16 қараша.- Б.6.

Қабанбай, М. Соңғы сілеусін [Мәтін] : әңгіме / М. Қабанбай // Менің өлкем. - 2022. - 10 ақпан.- Б.20

Қайнарұлы, М. Қабанбай батыр музейі ашылады [Текст] : [Сәрсен Аманжолов атындағы университетте Қабанбай музейі ашылады] / М. Қайнарұлы // Егемен Қазақстан. - 2022. - 17 наурыз.- Б.16