Кабанбай (Ерасыл) Кожагулулы
- Обновлено 15.08.2024 15:13
Кабанбай (Ерасыл) Кожагулулы (1692-1770) - батыр
Кабанбай Кожакулулы, Каракерей Кабанбай, Ерасыл, Дарабоз. Согласно 9-титомному Справочнику «Казахи» годы рождения и смерти батыра неизвестны, предположительно конец XVII – середина XVIII вв. В другом источнике – Энциклопедическом справочнике «История Казахстана» указываются следующие даты: ок. 1691/92 – ок. 1769/70 на территории Урджарского района ВКО. Кабанбай Кожакулулы – полководец, народный батыр, дипломат. Активный участник и организатор Отечественной войны казахского народа против жунгарской агрессии 20-х гг. XVIII в. Происходил из рода каракерей племени найман. В Шежире Машхура Жусупа Копеева упоминаются имена прославленных героев, где автор пишет: «Во времена хана Абылая из числа казахов вышли такие батыры: Каракерей Кабанбай, Канжыгалы Богембай, Каздаусты Казбек, Шакшакулы Жаныбек, Кокжарлы Кокжал Барак».
Кабанабай в 7 лет потерял отца, в 16 лет – брата, которые погибли от рук жунгар. Батыр с ранних лет проявил смелость, проникая в стан жунгаров и мстя за смерть родных. Воспитывался и жил у сестры в кочевьях рода кереев на территории Жайсана. Защищая табуны лошадей от диких кабанов, получил прозвище «Кабан-батыр». Вместе с Богенбаем, Жанибеком, Отегеном и другими казахскими батырами руководил отрядами казахского ополчения.
Прославился в обороне Туркестана (1724 г.), Алакольском (1725 г.), Булантинском (1730 г.), Аныракайском (1730 г.) и других сражениях. Руководил освобождением захваченных жунгарами казахских земель. Полководческие способности Кабанбая ярко проявились во время военных походов хана Абылая против жунгар.
В 1741 г. в Шаганском сражении на Шынгыстау Кабанбай поднял в атаку казахское войско, за что Абылай-хан назвал его Дарабозом (штурмующий небо). В 1745 г. Кабанбай был одним из казахских биев, которые выразили желание присоединиться к России и вышли с такой просьбой к царскому правительству, заверив Россию о своей поддержке в ее борьбе против жунгар.
В середине XVIII в. в результате усиления борьбы за власть между казахскими ханствами, Барак султан убивает хана Младшего жуза Абулхаира. Кабанбай батыр, обвинив Барак султана в содеянном, выступил против его попытки сближения с Жунгарским ханством. Таким образом, Кабанбай имел влияние на внутреннюю жизнь не только Среднего жуза, но время от времени принимал участие в исторических событиях, происходивших в Младшем жузе.
Кабанбай участвовал в организации казахско-китайской торговли. Боевым соратником батыра была его жена Гаухар – сестра батыра Малайсары. От двух жен у Кабанбая было 7 сыновей. О подвигах Кабанбая слагались легенды, акыны воспевали его в своих жырах. До нас дошел дастан «Кабанбай герой», в котором описываются его ратные подвиги.
Кабанбай батыр участвовал в более чем в 100 сражениях и 54 личных единоборствах. По историческим преданиям Кабанбай воевал в течение 69 лет. Одно из последних и тяжелейших сражений Кабанбая с жунгарами произошло в долине Шорга, на земле Тарбагатая. В Первом историческом архиве Китая ученые Института востоковедения обнаружили письмо XVIII в. каракалпакского бия Кучук Кожа, на котором стояла печать казахского батыра Кабанбая. Этот документ проливает свет на непростые казахско-цинские отношения после разгрома Жунгарского ханства, где решался вопрос возврата восточных казахских земель. В важной внешнеполитической задаче принимали активное участие дети Кабанбая – Едиге, Тометай (более подробно в газете «Казахстанская правда» за 2013 г., 1 и 8 марта – архив на сайте).
Во главе казахских отрядов Кабанбай освобождал от джунгаров города Сайрам, Ташкент, территорию Восточного Казахстана . Большую часть жизни Кабанбай-батыр провел в седле боевого коня. За это время принял участие в 103 сражениях за освобождение от врагов родной земли и ни в одном из них не проиграл. А в жестоких поединках поверг 54 противника.
Его именем названы село в Урджарском районе, улицы в г. Семей и г. Усть Каменогорске (2008 г.). 11 сентября 2009 года на улице Кабанбай батыра (здание АО «Казахтелеком») состоялось торжественное открытие его памятной доски. В сентябре 2012 г. открылся памятник Кабанабай батыру в Тарбагатайском районе. 7 мая 2014 г. состоялось торжественное открытие памятника Кабанбай батыру в областном центре – г. Усть Каменогорске.
Литература о Кабанбай батыре
Кітаптар-книги
Валиханов Ч. Ч. Собрание сочинений: в 5 т. - Алма-Ата : Гл. редакция Казахской советской энциклопедии, 1985 - Т.4. – С. 8, 11.
Халид Курбангали «Тауарих хамса» (бес тарих). – Алматы: Казахстан, 1992. – С. 105.Аманжолов С. А. Вопросы диалектологии и истории казахского языка. – Алматы: Санат, 1997 . – С. 69.
История Казахстана с древнейших времен до наших дней в 5 т. Том.3 – Алматы: «Атамұра», 2000. - С. 69.
Азмухамбетов, Шакерхан. Соколиная судьба. - Усть-Каменогорск: [б. и.], 2006. - 351 с.
Левшин, А. И. Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацких орд и степей [Текст] / А. И. Левшин. - Алматы : Санат, 2009. – С. 497.
История Казахстана: энциклопедический справочник / Министерство связи и информации Республики Казахстан, Комитет информации и архивов. - Алматы: Аруна, 2010. - 631 с.
Бабалар сөзі: Жүзтомдық. – Астана: «Фолиант», 2012. Т.86: Тарихи аңыздар . – Б. 260-283.
Есім Ғ. Қабанбай батыр (1692-1770) / қазақ дүниетанымындағы батырлық философиясы // Сана болмысы. – Алматы: Қазақ университеті, 2007. – Б. 242.
Жумадилов К. Кабанбай батыр: исторический роман-дилогия. - Астана: Аударма, 2006
Игибаев С. К. Шығармашылық беттері - Усть-Каменогорск: [б. и.], 2011. - 420 с.
Қазақтыѕ ханы – Абылай: дәуірі, өмірі мен қызметі: ғылыми басылым / «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасыныѕ кітап сериялары. – Алматы: «Ел шежіре», 2011. –Т.1. – Б. 414.
Ұлы даланың қорғаушылары [Мәтін]. - Алматы: Тау Кайнар, 2016. - 312 б.
Озғанбай, Өмірзақ. Тарихи тұлғалар тағылымы [Мәтін] / Ө. Озғанбай. - Астана: Фолиант, 2016. - 440 б. (Введено оглавление)
Сәнік З. Көптомдық шығармалар жинағы [Мәтін]. Т.1 : Сергелдең. - Алматы: Ан Арыс, 2017. - 328 б.
Нұржеке-ұлы, Б. Қазақ батырлары [Мәтін] / Б. Нұржеке-ұлы. - Алматы: Жалын баспасы, 2020. - 672 б.
Борбасов, С. Қожаберген батыр Жәнібекұлы [Мәтін] : монография / С. Борбасов, А. Тоқтабай, Ж. Шәкенұлы. - Алматы: Palitra-Press, 2020. - 428 б. (Введено оглавление)
Айтқожин Қ. Б. 80 күндік Шорға шайқасы. Қазақ батырлары [Текст] / Қ. Б. Айтқожин. - Өскемен: ШҚПҚ АРГО, 2021. - 204 б. (Введено оглавление)
Мақалалар-Статьи
Байжуманов Т. Надежду батыр оправдывает - славу батыра народ сбережет // Рудный Алтай. - 2004. - 25 мая. - С. 4
Кудайбергенов, Каир. Имени батыра жить в веках: [об открытии мемориальной доски батыру Кабанбаю] // Рудный Алтай. - 2009. - 11 сент. - С. 2.
Кудайбергенов, Кабдылкаир. Под железный звон кольчуги // Рудный Алтай. - 2009. - 8 авг. - С. 3.Азмухамбетов, Шакерхан. Встречи на земле Тарбагатая // Вести Семей. - 2012. - 25 сент. - С. 1-2
Михайлова М. Мавзолей великого воина // Казахстанская правда. - 2000. - 7 нояб. - С. 1,6
Еженханұлы, Бахыт. Несбывшиеся мечты бия // Казахстанская правда. - 2013. - 8 марта. - С. 13.
Альжапарова Р. Герой увековечен в бронзе: 7 мая состоялось торжественное открытие памятника Кабанбай батыру // Усть-Каменогорск. - 2014. - 8 мая. - С. 3.
Шимырбаева Г. Аныракайский треугольник // Байтерек. - 2006. - №1. - С. 23-39
Алтыбаев , Қалибек. Ерасылға Қабанбай есімі Зайсан жерінде берілген. [Мәтін] / Қ. Алтыбаев // Достық . - 2014. - 30 сәуір.- б.2.
Қазақтың хас батыры Қаракерей Қабанбай [Мәтін] : [Өскеменде Қабанбай батырға ескерткіш ашылмақ.] // Өскемен. - 2014. - 24 сәуір.- б.5.
Әбілхан , Серік. Ұлы батырды ұлықтаған күн болды [Мәтін] : [Өскеменде Қаракерей Қабанбай батыр ескерткішінің ашылу салтанаты өтті.] / С. Әбілхан // Дидар. - 2014. - 9 мамыр.- б.3,5.
Анаш Д. Қабанбай батыр - Өр Алтайдың өрінде, Өскеменнің төрінде [Текст] / Анаш Д. // Егемен Қазақстан . - 2014.- 8 мамыр (№ 89). - 1,4
Айтұлы Н. Тәжін киіп даңқтың [Текст] : өлең / Айтұлы Н. // Егемен Қазақстан . - 2014.- 8 мамыр (№ 89). - 4
Құмғанбаев , Мұхаметхан. Шығыс Түркістан Халық армиясының соңғы сарбазы Қабанбай ауылында тұрады [Мәтін] / М. Құмғанбаев // Дидар. - 2014. - 27 маусым.- б.22-23.
Алтыбаев, Қалибек. Ерасылға Қабанбай есімі Зайсан жерінде берілген [мәтін] / Қ. Алтыбаев // Достық. - 2014. - 30 сәуір.- б.2
Мырзаханов , Пәзиолла. Қаракерей Қабанбай [мәтін] : ойтүрткі / Пәзиолла Мырзаханов П. // Достық. - 2014. - 18 маусым.- б.3
Қабанбай М. Бұл зиялы - қай зиялы? [Текст] / М. Қабанбай // Ақиқат. - Алматы, 2014. - №5.- 20-26 бет
Қарамандаев Қ. Қабанбай батырдың өмірі мен ерлігі [Текст] / Қ. Қарамндаев // Қазақ тарихы. - 2014. - №5.- Б.12-14
Әбілхан А. Қазақтың хас батыры Қабанбайға ескерткіш қойылды [Мәтін] / А. Әбілхан // Ақ бұлақ. - 2014. - 13мамыр., №35.- б.2.
Құсайнов Б. Қазақ елі ұмытпас Қабанбайын [Мәтін] / Б. Құсайнов // Ақ бұлақ. - 2014. - 13мамыр., №35.- б.4.
Қабанбай батыр [Мәтін] // Ақ бұлақ. - 2014. - 29 сәуір., №31.- б.2.
Мырзаханов, Пәзиолда. Қаракерей Қабанбайдың өмірдерегі. Қабанбай батыр Аягөзде [Мәтін] : (Жалғасы. Басы өткен сандарда) / П Мырзаханов // Достық . - 2014. - 22 қазан.- б.3
Мырзаханов , Пәзиолла. Қаракерей Қабанбай (Ерасыл) өмірінің дерегі. Қатаған ханмен байланысты . [Мәтін] : (Жалғасы бар) / П. Мырзаханов // Достық . - 2014. - 4 қазан.- б.5.
Қарабекова С. Төрт жолақты жол құрылысы басталды. [Мәтін] : Бағдарлама / С. Қарабекова // Аягөз жаңалықтары. - 2014. - 23 тамыз.- Б.1
Рахметолдақызы, Шекербану. Көкжаралы көкжал барақтың жерленген жері табылды. [Мәтін] : Қазына / Ш. Рахметолдақызы // Мөлдір сана. - 2014. - 27 шілде.- Б.14
Қабанбай М. Ақмолаға көшкін, ағайын! [Мәтін] / Қабанбай М. // Ақиқат . - 2014. - № 8. - С. 39-41 б.
Қабанбай М. Бұл зиялы - қай зиялы? [Мәтін] / Қабанбай М. // Ақиқат . - 2014. - № 5. - С. 20-26 б.
Қабділәшімқызы Д Қабанбайда қарымды істер көп [мәтін] / Д Қабділәшімқызы // Тарбағатай. - 2015. - 26 қаңтар.- б3
Нұғманбекова , Раушан. Қабанбай батыр атындағы мұражай ашылды [Мәтін] : [Семейдің инновациялық университетінде Қаракерей Қабанбай атындағы мұражай ашылды.] / Р. Нұғманбекова // Дидар. - 2015. - 13 наурыз.- Б.6.
Қабанбай М. Емдел, қазақ! [Текст] / М. Қабанбай // Ақиқат. - Алматы, 2015. - №3.- 58-60 бет
Қабылов , Сағатбек. Бабалар жолы - бізге өнеге [Мәтін] : (Басы өткен сандарда) / С. Қабылов // Достық. - 2015. - 11 сәуір.- б.4
Есдәулет , Ұлықбек. Қаламгер Қабанбайға неге бір белгі жоқ? [Мәтін] : [Белгілі балалар жазушысы Марат Қабанбайдың есімін мәңгі есте қалдыру туралы.] / Ұ. Есдәулет // Дидар. - 2015. - 19 қараша.- Б.26.
Мұратқали, Жақсылық. Дарабоз батырдың дәстүрлі турнирі Семей төрінде [мәтін] / Ж. Мұратқали // Семей таңы . - 2015. - 27 қазан.- Б.2
Күзембаев, Қайыржан. Қаракерей Қабанбай батырдың қанжары [Мәтін] / Қ. Күзембаев // Дәстүр. - 2015. - №6.- Б.38-39.
Қуанұлы, Салтанат. Жас ақындар ескерткіштің алдында жыр оқыды [Мәтін] : [Отан қорғаушылар мен Жеңіс күніне орай Өскемен жастары қабанбай батыр ескерткіші алдында әдеби-сазды кеш өткізді.] / С. Қуанұлы // Дидар. - 2016. - 6 мамыр.- Б.24.
Кенжехан, Мұратхан. "Қаракерей Қабанбай" тарихи драмасы сахналанды. [Мәтін] : [спектакльдің тұсаукесер рәсіміне облыс Әкімінің орынбасары Ж. Омар қатысып, сөз сөйледі.] / М. Кенжехан // Дидар. - 2014. - 7 мамыр.- Б.2.
Қабанбай М. Маймылдың бізге керексіз қоңыраулы құйрығы [Текст] / М. Қабанбай // Ақиқат. - Алматы, 2016. - №5.- 50-53 бет
Нұрланұлы , Думан. Қол бастаған Қабанбайдың қолтырмашы [Мәтін] / Д. Нұрланұлы // Дидар. - 2016. - 8 қыркүйек.- Б.6.
Мұратқалиұлы, Жақсылық. Батыр жүлдесі сарапқа салынды [Мәтін] / Ж. Мұратқалиұлы // Семей таңы. - 2016. - 25 қазан.- Б:1
Нұрмұхан Айдана Қабанбайтану кенжелеп қалды [Мәтін] / А. Нұрмұхан// Айқын . - 2016.- 14 қазан (№ 153). - 5
Сәнік Зейнолла Қабанбай батыр және оның жорық іздері [Текст] / Сәнік Зейнолла // Қазақ әдебиеті және мемлекеттік тіл . - 2016. - № 10. - С. 2-6 б.
Жақып Б. Ұлтының ұраны болған Дарабоз [Текст] / Б. Жақып // Семей таңы . - 2017. - 24 наурыз.- Б.1
Ұлықбек , Бейсенғазы. Үржарлықтар Қабанбай бабасымен қауышты [Мәтін] : [Үржар ауданының орталығында Қабанбай батыр ескерткіші ашылды.] / Б. Ұлықбек // Дидар. - 2017. - 25 наурыз.- Б.4.
Қасым , Азамат. Баһадүр батырдың ескерткіші бой көтерді [Мәтін] : [Үржарда Қаракерей Қабанбайға арналған ескерткіш орнатылды] / А. Қасым // Егемен Қазақстан. - 2017. - 24 наурыз.- Б.12
Жырғал , Құсмілия. Алаштан ән оздырған Тұрсынғазы [Мәтін] / Қ. Жырғал // Дидар. - 2017. - 31 тамыз.- Б.26.
Әбіш Маржан Батыр баба рухына бағышталды [Текст] / Әбіш Маржан // Қазақ әдебиеті . - 2017.- 26 мамыр - 1 маусым (№ 22). - 22
Сыдықова Г. Қабанбай батыр ескерткіші тұрғызылды [Мәтін] / Сыдықова Г. // Айқын . - 2017.- 14 сәуір (№ 55). - 7
Оспанбай А. Қазақтың бас батыры - Қабанбай [Мәтін] / Оспанбай Ақниет // Түркістан . - 2017.- 25 мамыр (№ 21). – Б. 11
Елубай, О. Қабанбай ауылындағы қуаныш [Мәтін] / О. Елубай // Егемен Қазақстан. - 2018. - 8 қаңтар.- Б.6.
Елубай, О. Қарасөздің Қабанбайы [Мәтін] : Марат Қабанбаевтың 70 жылдығына орай көлемді мақала / О. Елубай // Қазақ әдебиеті. - 2018. - 6 сәуір.- Б.8-9
Абадилова А. Қ. М. Қабанбай "Бауыр" әңгімесі [Мәтін] / А. Қ. Абадилова // Қазақ тілі мен әдебиеті. - 2018. - №4.- Б.79-82.
Момынова , Бағдан. Марат Қабанбайдан қалған сұрақ "неге ?" [Мәтін] / Б. Момынова // Қазақ әдебиеті. - 2018. - 31 тамыз.- Б.10-11.
Тазабекова Р.Д. Әдебиеттік оқу [Мәтін] / Р. Д. Тазабекова // Бастауыш мектеп. - 2018. - №5-6.- Б.59-60.
Берістен , Жанарбек. Бабадан қалған байтағым... [Мәтін] : [Тарбағатай ауданының жер -су атаулары туралы аңыздар мен тарихи деректер.] / Б. Берістен // Дидар. - 2018. - 20 қараша.- Б.5.
Жұмабаева А. Марат Қабанбай "Бауыр" әңгімесі [Мәтін] / А. Жұмабаева // Қазақ тілі мен әдебиеті. - 2018. - №9.- Б.78-82.
Қабанбай, Марат. Бауыр [Мәтін] / М. Қабанбай // Жұлдыз. - 2018. - N3.- Б.157-172
Қайран, Қалихан. Қубас ат туралы хикаят [мәтін] / Қ Қайран // Тарбағатай. - 2019. - 25 мамыр.- б5
Назирова, Жанар. Қ.Жұмаділовтің "Дарабоз" романының көркемдік шешімі [Мәтін] / Ж. Назирова // Қазақстан мектебі. - 2019. - №12.- Б.51-53.
Өлке тарихынан сыр шертеді [Мәтін] : [Қабанбай ауылында жаңа мұражай ашылды] // Дидар. - 2020. - 16 маусым.- Б.1.
Әмірбекұлы, Сейсен. Кентавр [Мәтін] : [жазушы Марат Қабанбай туралы] / С. Әмірбекұлы // Жас Алаш. - 2021. - 18 наурыз.- Б.10.
Егемендік жылдары ашылған ескерткіштер [Мәтін] / дайын: А. Ғали-Асқар // Дидар. - 2021. - 30 қыркүйек.- Б.8.
Аллабергенұлы, Дәурен. Ұлы даланың қаһарман тұлғасы [Мәтін] : [Қабанбай батырдың 330 жылдық мерейтойына орай республикалық ғылыми -практикалық конференция өтті] / Д. Аллабергенұлы // Дидар. - 2021. - 2 қараша.- Б.4.
Сабырбай Қ. Тұрсынғазы туындыларының тарихы [Мәтін] / Қ. Сабырбай // Семей таңы. - 2021. - 19 қараша.- Б.4.
Нұрмұхамедов Ә. Бұрымбет биге ескерткіш орнатылады [Мәтін] / Ә. Нұрмұхамедов // Дидар. - 2021. - 16 қараша.- Б.6.
Қабанбай, Марат. Соңғы сілеусін [Мәтін] : әңгіме / М. Қабанбай // Менің өлкем. - 2022. - 10 ақпан.- Б.20
Қайнарұлы, Мерей. Қабанбай батыр музейі ашылады [Текст] : [Сәрсен Аманжолов атындағы университетте Қабанбай музейі ашылады] / М. Қайнарұлы // Егемен Қазақстан. - 2022. - 17 наурыз.- Б.16
