Жанатайулы К.

Обновлено 08.06.2022 09:29

Жанатайулы Кокбай (1864-1925) - поэт, просветитель, ученик Абая, сторонник движения Алаш.

Родился в 1864 г. в местности Такыр Мукурской волости Семипалатинского уезда (ныне Восточно-Казахстанская область, Абайский район) в ауле Еспая из рода Кокше. Кокбай Жанатаев – ученик и в дальнейшем близкий друг Абая, продолжатель его традиции в казахской литературе.

Детские годы Кокбая прошли в ауле, где он обучался у сельского муллы. Затем поступил в русское приходское училище г. Семипалатинска (1878, ныне г. Семей). Окончив здесь три класса, Кокбай поступил в медресе и через четыре года, получив аттестат муллы, вернулся в свой аул, где стал преподавать арабскую грамоту. На свои сбережения построил медресе (1901), которое проработало более 20-ти лет вплоть до 1922 г., где обучал сельских детей грамоте. В этом учебном заведении получили образование более 300 человек. Некоторые талантливые ученики продолжили традиции наставника и учителя Кокбая Жанатаева, среди них известные поэты Таир Жомартбаев, Есентай Бердин.

После Октябрьской революции К. Жанатаев по собственной инициативе преобразовал медресе в школу нового типа. Для детей он пишет «Грамматику арабского языка», выбрав для своего труда стихотворную форму изложения.

С 1880 года начинается дружба молодого поэта с Абаем. Эта дружба продлилась 25 лет. Примечательно, что некоторые свои стихотворения Абай распространял от имени молодого друга. Стихотворение Абая «Лето» вышло под именем Кокбая Жанатаева в газете «Дала уалаяты» № 7 в 1889 г.

Как ученый литературовед Кокбай Жанатаев оставил бесценный след в абаевадении. М. О. Ауезов отмечал уникальный вклад Кокбая в историю казахской литературы, именно он сумел сохранить в памяти многие стихотворения Абая, а впоследствии записать и восстановить их первоначальный текст. Большую ценность представляют записи К. Жанатаева, содержащие богатый фактический материал об общественной среде, жизни Абая. Эти сведения были позже использованы М. О. Ауэзовым при создании романа-эпопеи «Путь Абая», сборника исследования "Абай Кунанбаев", включены в собрание сочинений Абая (1939, 1939-1940 и др.).

Творчество Кокбая Жанатаева очень многогранно: это айтысы, эпиграммы, стихи-посвящения, поэмы «Сабалак», «Аблай», «Кулынды», «Наурызбай-Фатима», «Гарун Рашид» и др. У него есть много стихотворений посвящений «Оспану», «Арипу», «Дутбаю», «Жаксылыку», «Мусажану», «Алихану Букейханову» и др. Во многих произведениях, например «Дутбаю», «Мусажану», «Семей саудагерлеріне» («Семипалатинским торговцам»), он выступает как остроумный сатирик и обличает лицемерие и взяточничество. Необыкновенная способность Кокбая Жанатаева к импровизации проявилась прежде всего в айтысах - песенных состязаниях. Известны состязания Кокбая с поэтом и другом Арипом Танибергеновым, Кемпирбай акыном, Мусагалием, Жунисханом, М. Дулатовым, внуком Абая Аубакиром. Одним из самых значительных произведений Кокбая Жанатаева является поэма «Сабалак» («Абылай»). Тема поэмы - борьба казахского народа против джунгар под предводительством Аблайхана, который объединил казахские роды в 18 веке.

Широко известны песни Кокбая: «Ленину», «Абаю», «Девять сивых», «Уездным правителям», «Старость». Значительная часть произведений Кокбая Жанатаева сохранилась в рукописном виде. Опубликованы его айтыс с Жунисханом, воспоминания об Абае.

Кокбаю посвящены отдельные стихотворения Абая - «Плачет бедный Кокбай...», «Беспокойный» и другие.

Cкончался в 1925 г. после продолжительной болезни.

 Жанатайұлы К. шығармалары

Произведения Жанатайұлы К.

Кітаптар - Книги

Жанатайұлы, К. Шығармалары [Мәтін] / К. Жанатайұлы. - Алматы : Информ-Арна, 2001. - 192 б.

Жанатайұлы, К. Шығармалары [Мәтін] / К. Жанатайұлы . - Астана : Фолиант, 2011- ... .- (Алтай - Ертiс кiтапханасы)

Т. 1. Өлеңдер, айтыс-қағыстар, қисса-дастандар [Мәтін] / құраст. Ж. Әубәкiр. - 256 б.

 

 Мерзімді басылымдар мен жинақтардағы мақалалар

Публикации в периодических изданиях и сборниках

 

Жанатайұлы, К. Абайға : өлең // Бес ғасыр жырлайды. Т. 3 . - Алматы,1985. - Б. 114.

Жанатайұлы, К. Сабалақ [Мәтін] : Абылай хан туралы дастан / К. Жанатайұлы // Абай. - 1992. - № 3. - Б. 59-66.

Жанатайұлы, К. Әудем жер [Мәтін] : ән / К. Жанатайұлы // Семей таңы. - 1993. - 3 шілде.

Жанатайұлы, К. Алаш көсемiнiң ақтық сәтi [Мәтін] : [Ә. Бөкейханов өмiрiнiң соңғы күндерiнен деректер] / К. Жанатайұлы // Түркiстан. - 1995. - 17 мамыр.

Жанатайұлы, К. Абай туралы естелiк [Мәтін] / К. Жанатайұлы // Абай институтының хабаршысы.- 2011. - № 1. – Б. 19-24.

Жанатайұлы, К. Абай шын мағынасындағы мұсылман едi [Мәтін] / К. Жанатайұлы // Алаш айнасы. - 2011. - 10 тамыз. – Б. 4.

Жанатайұлы, К. Абай насихатының түпқазығы - адамшылық, ақтық, әдiлет болатын [Мәтін] / К. Жанатайұлы // Жұлдыздар отбасы. - 2014. - № 15. - Б. 40-41. - Автор, Абайдың шәкiрт досы ақын туралы жазғаны берiлген.

Жанатаев К. туралы әдебиеттер - Литература о Жанатаеве К.

 К. Жанатаев туралы әдебиеттер

Литература о Жанатайұлы К.

 Кітаптар – Книги

Көкбай Жанатайұлы (1863-1927) [Мәтін] // Дау шешедi дана сөз. - Алматы,1996. – Б. 214-215.

Әуезов, М. О. Абайтану дәрістерінің дерек көздері [Мәтін] / М. О. Әуезов. - Алматы : Санат, - 1997. - 448 с. – Көкбай Жанатайұлы (1861-1927): б. 106-107.

Әуезов, М. Көкбайдың ақындығы [Мәтін] / М. Әуезов // Мырзахметұлы М. Әуезов және Абай. - Алматы : Қазақстан, 1997. - 272 б. - Б. 236-244.

Абылқасымов, Б. Көкбай ақын [Мәтін] : көмекшi құрал / Б. Абылқасымов. – Алматы : РБК, 1998. - 56 б.

Әубәкір, Ж. Шындықтан басқа жолға түсе алмаймын [Мәтін] : Көкбай мұрасы хақында / Ж. Әубәкір. – Алматы : Информ-Арна, 2002. - 195 б.

Мұхамедханов, Қ. Көп томдық шығармалар жинағы [Мәтін] / Қ. Мұхамедханов. - Алматы : Алаш : Ел-шежіре, 2005 - 2012.

Т. 4. Абай мұрагерлері. Естеліктер [Мәтін]. - Алаш, 2005. - Көкбай Жанатайұлы (1861-1925): б. 9-32.

Семей өңірінің ақын-жазушылары [Мәтін] : био-библиографиялық көрсеткіш. - Семей : Талант, 2005. - Көкбай Жанатайұлы: б. 30-32.

Абылқасым, Б. Ш. Абай мектебiнiң көрнектi өкiлi [Мәтін] : Көкбай Жанатайұлының шығармашылығы жайлы / Б. Ш. Абылқасым // Шәкәрiм Құдайбердiұлының шығармашылығын зерттеудiң өзектi мәселелерi: Республикалық ғылыми-теоретикалық конференциясының материалдары (30-31 наурыз 2006 ж.). - Семей, 2006. - Б. 60-71.

Мұхамедханов, Қ. Көп томдық шығармалар жинағы [Мәтін] / Қ. Мұхамедханов. - Алматы : Алаш : Ел-шежіре, 2005 - 2012.

Т. 6 : Мақалалар. Зерттеулер. Пікір хаттар [Мәтін] . - Ел-шежіре, 2008. - Көкбай ақынның әншілік өнері және «Әудемжер әні»: б. 21-31.

Алаш. Алашорда [Мәтін] : энциклопедия. - Алматы : Арыс, 2009. - 544 б. - Жантайұлы Көкбай: б. 164-165.

Ердембеков, Б. Абайтану [Мәтін] : оқу құралы / Б. Ердембеков. - Астана : Фолиант, 2012. - 432 б. - Көкбай: б. 211-216.

***

Жиренчин, А. Абай и его русские друзья [Текст] / А. Жиренчин. - Алма-Ата : Наука КазССР, 1949. - [О поэте Кокбае Жанатаеве]: с. 114-116.

Гайнуллина, Ф. А. Литература Семипалатинского Прииртышья [Текст] / Ф. А. Гайнуллина. - Семипалатинск, 2002. - Жанатаев Кокбай: с. 25.

Писатели Семипалатинского региона [Текст] : био-библиографический указатель. - Семипалатинск : Талант, 2006. - 82 с. - Кокпай Жанатев: с. 23.

 Мақалалар - Статьи

1987

Әуезов, М. О. Көкбайдың ақындығы [Мәтін] : [Абайдың шәкірті Көкбай туралы] / М. О. Әуезов // Жалын . - 1987. - № 1. - Б. 52-56.

1993 - 1999

Бейсенбаев, М. Өлеңдері мен өмірімен [Мәтін] : Көкбай ақын күндері / М. Бейсенбаев // Семей таңы. - 1993. - 22 шілде.

Мұртазин, Т. Көкбай ақын туралы кейбір деректер [Мәтін] / Т. Мұртазин // Семей таңы. - 1993. - 11 қыркүйек.

Мұхаметханов, Қ. Көкбай Жанатайұлы [Мәтін] : [ақын туралы] / Қ. Мұхаметханов // Семей таңы. - 1993. - 14 қазан.

Есентаев, Е. Көкбай ақындар зерттеушілердің есіне [Мәтін] / Е. Есентаев // Егемен Қазақстан. - 1994. - 19 шілде.

Тілеубекова, М. Көкбай ақын күндері [Мәтін] / М. Тілеубекова // Семей таңы. - 1994. - 24 тамыз.

Қаймолдаұлы, О. Мен көрген Көкбай ақын [Мәтін] : [Абайдың тұстасы Көкбай Жанатайұлы туралы] / О. Қаймолдаұлы // Қазақстан мектебі. - 1996. - № 11. - Б. 54-58; № 12. – Б. 65-67.

Қаймолдаұлы, О. Мен көрген Көкбай ақын [Мәтін] / О. Қаймолдаұлы // Қазақстан мектебi. - 1996. - № 11. – Б. 54-58.

Зұлхаров, Ғ. Әріптікі емес,Көкбайдікі [Мәтін] : ["Қандыжап"дастаны Көкбай Жанатаевтікі екені расталып отыр] / Ғ. Зұлхаров // Қазақ әдебиеті. - 1997. - 2 желтоқсан. - Б. 6.

Сейсенұлы, Д. Көкбай ақынның мұражайы ашылды [Мәтін] / Д. Сейсенұлы // Егемен Қазақстан. - 1997. - 25 қыркуйек.

Әубәкiров, Ж. Көкбай шығармашылығы М. Әуезов зерттеуiнде [Мәтін] / Ж. Әубәкіров // Қазақ тiлi мен әдебиетi. - 1998. - № 9-10. – Б. 93-97.

Әубәкір, Ж. Көкбай ақын ұлы ұстазы хақында [Мәтін] : [Абай Құнанбаев жайында] / Ж. Әубәкір // Семей таңы. - 1998. - № 23 шілде. - Б. 11. - ақын Көкбай туралы.

Мұртаза, Т. Ж. Көкбай менiң нағашым едi [Мәтін] : [Көкбай Жанатайұлы туралы] / Т. Ж. Мұртаза // Абай. - 1999. - N 4. – Б. 56-60.

2000 - 2008

Оразалин, К. Абайдан соңғы арыстар [Мәтін] : [тарихи роман] / К. Оразалин // Жұлдыз. - 2000. - №6. - Б. 56-103. - Романда Абайдың шәкірттері Шәкәрім, Көкбай, Мекайіл,Әлихан өмірлері жайында көптеген мағлұматтар берілген.

Оразалин , К. Ғасырдан озған жылдар [Мәтін] / К. Оразалин // Абай. - 2000. - № 1. - Б. 74-79. - Көкбай туралы.

Жүнiс, Қ. Көсiле жырлайтын Көкбай ақын [Мәтін] : [Абайдың шәкiртi Көкбай Жанатайұлының 140 жасқа толуына орай] / Қ. Жүніс // Дидар. - 2002. - 20 қаңтар. – Б. 4.

Әйнекбайұлы, С. Ұлы Абайдың шәкiртi [Мәтін] : Көкбай Жанатайұлының туғанына 140 жыл / С. Әйнекбайұлы // Орталық Қазақстан. - 2004. - 16 наурыз. – Б. 12.

Айсана, Қ. Шыңғыс өңіріндегі шешендік сөз өкілдері [Мәтін] / Қ. Айсана // Семей таңы. - 2005. - 28 қазан. - Б. 4. - Импровизатор ақын Көкбай туралы.

Оразғалиева, Л. М. Абайдың ақын шәкiрттерi тiлiндегi метонимияның көркемдiк-стильдiк сипаты: ақын Көкбай Жанатайұлының шығармашылық ерекшелiктерi [Мәтін] / Л. М. Оразғалиева // ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы = Вестник КазНУ. Серия филологическая. - 2006. - № 8. - Б. 171-173.

Жандос, Ә. Шәкiртi - Абай ақын, аты Көкбай [Мәтін] / Ә. Жандос // Шәкәрiм әлемi. - 2006. - № 3. – Б. 41-46.

Әубәкiр, Ж. Дана ақынның дара шәкiртi [Мәтiн] : Көкбай Жанатайұлының туғанына 145 жыл / Ж. Әубәкір // Семей таңы. - 2006. - 14 қыркүйек. – Б. 3.

Иманғали, М. Дана ақынның дара шәкiртi [Мәтiн]: Көкбай Жанатайұлының ұрпақтары жайында не бiлемiз? / М. Имағали // Жас Қазақ. - 2006. - 26 қыркүйек. – Б. 9.

Абылқасым, Б. Абай мектебiнiң көрнектi өкiлi [Мәтiн] : Көкбай Жанатайұлы / Б. Абылқасым // Шәкәрiм әлемi. - 2006. - № 1. – Б. 76-83. - Библиогр.: 7 атау.

Ердембеков, Б. "Абайдан сабақ алдым бала жастан..." [Мәтін] / Б. Ердембеков // Абай. - 2008. - № 1. – Б. 60-68. - Абайдың шәкiртi Көкбай ақынның өлеңдерi жайлы.

2010 - ...

Ердембеков, Б. Абай айналасындағы ән өнері [Мәтін] : [Абай жанындағы ән өнерінің өкілдері Көкбай, Шәкәрім жайлы] / Б. Ердембеков // Семей таңы. - 2010. - 11 наурыз. - Б. 3.

Ибрагимов, Т. Заманды түзетпейді кісі билеп [Мәтін] / Т. Ибрагимов // Семей таңы. - 2011. - 15 наурыз. - Б. 3. ; 22 наурыз. - Б. 5 ; 29 наурыз. - Б. 5 ; 13 қыркүйек. - Б. 4. - Абай және шәкірті Көкбай ақын жайлы естелік.

Әубәкір, Ж. Жанатай - әкем аты, атым - Көкбай [Мәтін] / Ж. Әубәкір // Семей таңы. - 2011. - 30 тамыз. - Б. 3.

Әбенов, Ш. Көкбай ақын [Мәтін] / Ш. Әбенов // Семей таңы. - 2011. - 13 қыркүйек. – Б. 4.

Ердембеков, Б. Абай мен Көкбай [Мәтін] / Б. Ердембеков // Ақиқат. - 2011. - № 10. - Б. 52-57.

Абайдың Көкбайға риза болуы [Мәтін] // Абай. - 2014. - № 6. - Б. 95.

***

Жунусова, М. Любимый ученик поэта и мыслителя [Текст] : [беседа с научным сотрудником музея-заповедника Абая о Кокбае Жанатаеве] / М. Жунусова; записала Е. Гуляева // Рудный Алтай. - 2011. - 9 сент. - С. 7.

Азмухамбетов, Ш. Возвращается то, что было утрачено [Текст] : [о Кокбайских чтениях в Абайском районе] / Ш. Азмухамбетов // Рудный Алтай. - 2013. - 26 янв. - С. 5.

Ибраева, У. А. Поэтическое окружение Абая [Текст] / У. А. Ибраева // Вести Семей. - 2016. - 9 февраля. - С. 4. - Об учениках Абая, в том числе о Кокбае Жанатаеве.

Шаңбай, Т. Көкбай Жанатайұлы тағылымы. Тұлға. Ұстаз. Ақын : ақынның шығармашылығы туралы / Т. Шаңбай. - Мәтін // Ертіс өңірі. - 2021. - 25 тамыз.

Интернет-сілтемелер

Интернет-ссылки 

Абай шәкірттерінің өз бағасын алар кезі жетті [Электрондық ресурс] : [Көкбай Жанатайұлы туралы] // Алаш айнасы : сайт. - Режим доступа : http://alashainasy.kz/userdata/editions/pdf/ebdefac885d3f62fab2a24abbc94b20b.pdf (04.02.2017)

Көкбай жайлы құнды құжат табылды [Электрондық ресурс] : [Көкбай Жанатайұлы туралы] // Алаш айнасы : сайт. - Режим доступа : http://alashainasy.kz/userdata/editions/pdf/ebdefac885d3f62fab2a24abbc94b20b.pdf (04.02.2017)

«Cорлы Көкбай жылайды, жалайды да жырлайды...»[Электрондық ресурс] : [Көкбай Жанатайұлы туралы] // Алаш айнасы : сайт. - Режим доступа : http://alashainasy.kz/userdata/editions/pdf/ebdefac885d3f62fab2a24abbc94b20b.pdf (04.02.2017)

Көкбайдың мешіт-медресе ашқаны рас па? [Электрондық ресурс] : [Көкбай Жанатайұлы туралы] // Алаш айнасы : сайт. - Режим доступа : http://alashainasy.kz/userdata/editions/pdf/ebdefac885d3f62fab2a24abbc94b20b.pdf (04.02.2017)

Көкбай қалай қайтыс болған?[Электрондық ресурс] : [Көкбай Жанатайұлы туралы] // Алаш айнасы : сайт. - Режим доступа : http://alashainasy.kz/userdata/editions/pdf/ebdefac885d3f62fab2a24abbc94b20b.pdf (04.02.2017)

«Әудемжердің» әуресі[Электрондық ресурс] : [Көкбай Жанатайұлы туралы] // Алаш айнасы : сайт. - Режим доступа : http://alashainasy.kz/userdata/editions/pdf/ebdefac885d3f62fab2a24abbc94b20b.pdf (04.02.2017)