Жомартбаев Т.

Обновлено 24.02.2022 11:02

Жомартбаев Таир ( настоящее имя Тайлакбай, 1884-1937) - журналист, писатель, драматург, педагог, переводчик.

Родился в 1884 г. в с. Мукур Чингистауской волости (ныне Абайский район) в Семипалатинской области (ныне Восточно-Казахстанская область). Начальное образование Т. Жомартбаев получил в медресе поэта Кокбая Жанатаева - современника и друга Абая. Окончил Уфимское медресе «Галия» (1911). В 1911-1915 гг. преподавал вместе с супругой Адыгией Ормановой в школе Жакии кажи близ г. Семипалатинска (ныне г. Семей). В 1915-1928 гг. работал учителем школы в г. Зайсан Маныракской волости. В 1928-1930 гг. - директор школы №14 г. Семипалатинска (ныне г. Семей), в 1930-37 гг. - преподаватель Семипалатинского педагогического техникума. В школах и казахском педагогическом техникуме вел уроки казахского языка и литературы, математики, организовывал литературно-драматические и музыкальные кружки и внес весомый вклад в развитие в нашем крае сценического искусства. Интересно, что народный артист СССР, известный режиссер Шакен Айманов, народной артист Казахской ССР Шахан Мусин - воспитанники Таира Жомартбаева. В 1937 г. арестован по ложному политическому обвинению, расстрелян. В 1956 г. оправдан посмертно.

Занимался журналистикой и литературной деятельностью: писал статьи, фельетоны в журналы «Айқап», «Жаңа мектеп» («Новая школа») и газеты «Қазақ» («Казах»), «Алаш». Автор романа «Қыз көрелік» («Смотрины» или «Поглядим на девушку» (1912) - одно из самых первых произведений зарождавшейся казахской художественной прозы, в котором подняты злободневные проблемы жизни и быта трудового народа, сборника стихов «Балаларға жеміс» («Подарок детям» (1912). Сборник «Балаларға жеміс» («Подарок детям») носит хрестоматийный характер. В него вошли стихи, написанные Жомартбаевым под влиянием лучших произведений Крылова, Л. Толстого, Абая, утверждавших гуманизм, идеи просветительства, стремление к знаниям. В сборник были включены стихотворения «Воспитанный мальчик», «Наставление детям», «Печаль сироты», «Добрые друзья» и другие. Одно из стихотворений является вольным переводом произведения К. Д. Ушинского («Приглашение в школу»). В сборник вошло несколько рассказов Л. Н. Толстого, а также стихи, написанные в ключе великих предшественников Таира - Абая и Алтынсарина (некоторые произведения Т. Жомартбаева были переизданы в 1982 г., вошли в сборник «Казахская поэзия начала ХХ в.»).

Т. Жомартбаев автор стихотворений «Зайсан», «Чингистау», «Родной язык», «Кто он?» (о В. И. Ленине) и др.; пьес «Сары сүйек құда» («Сват рыжей кости»), «Осы ма, қазақ, өмірің?» («Вот она твоя жизнь, казах?»), которые были поставлены на сценах театров Семипалатинска (ныне Семей) и Зайсана.

 Т. Жомартбаев шығармалары

Произведения Жомартбаева Т.

 Кітаптар – Книги

Жомартбаев, Т. Жемiс [Мәтін] : (өлеңдер) / Т. Жомартбаев. – Алматы : Жалын, 1985. - 30 б.

  Мерзімді басылымдар мен жинақтардағы мақалалар

Публикации в периодических изданиях и сборниках

Жомартбаев, Т. Балаларға насихат. Жалқау бала. [Мәтін] : [Т. Жомартбаевтың 1912 жылы Семейде Ярдам баспасынан шыққан "Балаларға жеміс" атты өлең- жырларынан алынған] / Т. Жомартбаев // XX ғасырбасындағы қазақ ақындары / ред. Ә. Дербісәлин. - Алматы : Ғылым, 1982. - Б. 87-92.

Жомартбаев, Т. Қыз көрелік [Мәтін] : [Т. Жомартбаевтың 1912 жылы Семейде Ярдам баспасынан шыққан "Балаларға жеміс" атты өлең- жырларынан алынған] / Т. Жомартбаев // XX ғасырбасындағы қазақ ақындары / ред. Ә. Дербісәлин. - Алматы : Ғылым, 1982. - Б. 92-115.

Жомартбаев, Т. [Өлеңдер] [Мәтін] / Т. Жомартбаев // Жиырмасыншы ғасыр басындағы әдебиет : хрестоматия. - Алматы : Білім, 1994. - Б. 93-94.

Жомартбаев, Т. Қыз көрелік [Мәтін] / Т. Жомартбаев // Жиырмасыншы ғасыр басындағы әдебиет [Мәтін] : хрестоматия. - Алматы : Білім, 1994. - Б. 94-114.

Жомартбаев, Т. Туған жердi сағыну [Мәтін] : өлең / Т. Жомартбаев // Қазақ әдебиетi. - 1996. - 23 қаңтар. - Б. 12-13.

Жомартбаев, Т. Балаларға жеміс [Мәтін] / Т. Жомартбаев // Абайдың ақын шәкірттері / Республикалық Абай қоры ; алғы сөзін жазып, баспаға әзірлеген Қ. Мұхамедханұлы . - 4-ші кітап. - Алматы : Дәуір, 1997. - Б. 25-44.

Жомартбаев, Т. Өлеңдер [Мәтін] / Т. Жомартбаев // Абайдың ақын шәкірттері / Республикалық Абай қоры ; алғы сөзін жазып, баспаға әзірлеген Қ. Мұхамедханұлы . - 4-ші кітап. - Алматы : Дәуір, 1997. - Б. 45-61; Б. 90-91.

Жомартбаев, Т. Қыз көрелік [Мәтін] : роман / Т. Жомартбаев // Абайдың ақын шәкірттері / Республикалық Абай қоры ; алғы сөзін жазып, баспаға әзірлеген Қ. Мұхамедханұлы . - 4-ші кітап. - Алматы : Дәуір, 1997. - Б. 62-88.

Жомартбаев, Т. Абай қандай [Мәтін] / Т. Жомартбаев // Абай. - 2003. - № 3. - Б. 85-87.

Жомартбаев, Т. Қыз көрелік [Мәтін] : роман / Т. Жомартбаев // Дулатов, М. Бақытсыз Жамал / М. Дулатов. - Алматы : Жазушы, 2009. - 320 б. - (Қазақтың 100 романы).

   Т. Жомартбаев туралы әдебиеттер

Литература о Жомартбаеве Т.

  Кітаптар – Книги

Кенжебаев, Б. XX ғасыр басындағы қазақ әдебиеті [Мәтін] : жоғары оқу орындарының студенттеріне арналған оқулық / Б. Кенжебаев. - Алматы : Мектеп, 1976. - 266 б. - Ағартушы демократ ақын-жазушылар Спандияр Көбеев, Бекет Өтетілеуов, Тайыр Жомартбаев, Әкірам Ғалиев: б. 153-178.

Ғасыр басында [Мәтін] : [әдебиет саласына XX ғасырбасында келген білімді мәдени қайраткер, тәжірибелі ұстаз Т. Жомартбаевтың өмірі мен қызметі жайында] // XX ғасыр басындағы қазақ ақын жазушылары / ред. Ә. Дербісәлин. - Алматы : Ғылым, 1982. - Б. 41-45.

Жомартбаев, Т. Балаларға насихат. Жалқау бала. [Мәтін] : [Т. Жомартбаевтың 1912 жылы Семейде Ярдам баспасынан шыққан "Балаларға жеміс" атты өлең- жырларынан алынған] / Т. Жомартбаев // XX ғасырбасындағы қазақ ақындары. - Алматы., 1982.

Жиырмасыншы ғасыр басындағы әдебиет [Мәтін] : хрестоматия. - Алматы : Білім, 1994. - Тайыр Жомартбаев (1884-1937): б. 92-93.

Абайдың ақын шәкірттері [Мәтін] / Республикалық Абай қоры ; алғы сөзін жазып, баспаға әзірлеген Қ. Мұхамедханұлы . - Алматы : Дәуір, 1993-1997. - 239 б.

4-ші кітап. - Алматы : Дәуір, 1997. - 240 б. - Тайыр Жомартбайұлы: б. 7-23.

Семей өңірінің ақын-жазушылары [Мәтін] : био-библиографиялық көрсеткіш. - Семей : Талант, 2005. - Тайыр Жомартбаев: б. 33-34.

Мұхамедханов, Қ. Көп томдық шығармалар жинағы [Мәтін] / Қ. Мұхамедханов. - Алматы : Алаш : Ел-Шежіре, 2005 - 2012.

Т. 4 : Абай мұрагерлері. Естеліктер. [Мәтін]. - Алаш, 2005. - Тайыр Жомартбаев (1884-1937): б. 160-174.

Қабышев, Т. Б. XX ғасыр басындағы ағартушылық ағым және Тайыр Жомартбаев шығармашылығы [Мәтін] : филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты / Т. Б. Қабышев. - Алматы, 2005. - 26 б.

Қазақтың тәлімдік ойлар антологиясы [Мәтін] : 10 томдық. - Алматы : Сөздік - Cловарь, 2009-2010.

Т. 6 : Ұлттық тәлім-тәрбиелік ғылымдардың дамып, қалыптасу тарихынан : 1920-2000 жылдар. - Алматы : Сөздік - Cловарь, 2009. - 400 б. - Түсініктемелер: 375-388 б. - Тайыр Жомартбаев (1884-1937): б. 48-50.

Шығыс Қазақстан Облысы [Мәтін] : энциклопедия. - Алматы : Қазақ энциклопедиясы, 2014. - Жомартбаев Тайыр: б. 354.

***

Калижанов, У. Жомартбаев Таир [Текст] / У. Калижанов // Казахская ССР: 4-хтомная краткая энциклопедия. Т.4. - Алма-Ата, 1991. - С. 244.

Гайнуллина, Ф.А. Литература Семипалатинского Прииртышья[Текст]: учебное пособие. - Семипалатинск, 2002. -Таир Жомартбаев: с. 39-43.

Писатели Семипалатинского региона[Текст]: био-библиографический указатель / сост. Мальцева О. - Семипалатинск: Талант, 2006. -Таир Жомартбаев: с.24.

Литература Казахстана [Текст] : энциклопедический справочник. - Алматы : Аруна : Қазығұрт, 2010. - Жомартбаев Таир: с. 195-196.

История Восточного Казахстана с начала XX века до современности [Текст] : хрестоматия для 9 класса общеобразовательных школ ВКО / сост. Д. И. Бралинова [и др.]. - Семей : Тенгри, 2013. - 452 с. - Гайнуллина, Ф. Таир Жомартбаев (1884-1937): с. 418-420.

  Мақалалар – Статьи

Бердин, Е. Тайыр Жомартбаев [Мәтін] : естелiк / Е. Бердин // Жұлдыз. - 1963. - № 10. - Б. 152-153.

Жиреншин, Ә. Тайыр Жомартбаев [Мәтін] : [педагог, жазушы] / Ә. Жиреншин // Қазақстан мұғалiмi. - 1964. - 20 ақпан.

Мұхаметханов, Қ. Ақын, жазушы, педагог [Мәтін] : [педагог-жазушы Т. Жомартбаев туралы] / Қ. Мұхамедханов // Қазақ әдебиетi. - 1996. - 23 қаңтар. - Б. 12-13.

Құлбарақов, С. "Қыз көрелік" - қазақ прозасының қарлығашы [Мәтін] / С. Құлбарақов // Абай. - 2002. - №1.- Б.54 – 56.

Жомартбаев, Т. Абай қандай [Мәтін] / Т. Жомартбаев // Абай. - 2003. - №3.- Б.1

Қабышев, Т. Абайдың поэзия дәстүрін дамытушы [Мәтін] / Т. Қабышев // Семей таңы. - 2004. - 26 қараша.- Б. 4

Қабышев, Т. Т.Жомартбаев өмірбаянына қатысты тың деректер. [Мәтін] / Т. Қабышев // Ұлт тағылымы. - 2004. - №2.- Б.178-183

Әбдешев, М. "Осы ма, қазақ, өмiрiң?" [Мәтiн] : Тайыр Жомартбаевтың өмiрi мен шығармашылығы / М. Әбдешев // Айқын. - 2006. - 7 қараша. - Б. 6.

Әбдешев, М. Ұлт жанашырының талайым тағдыры [Мәтін] / М. Әбдешев // Құқықтық Қазақстан. - 2007. - 30 мамыр. - Б. 2. - 20 ғасыр басындағы әдебиетке өзiндiк үлес қосқан, ақын-жазушы, педагог-ағартушы Т. Жомартбаев туралы.

Қабышев, Т. Тайыр Жомартбаев [Мәтiн] / Т. Қабышев // Шәкәрiм. - 2009. - № 1. - Б. 100-105. - Ақын, жазушы Т. Жомартбаевтың туғанына 125 жыл толуына орай.

Қабышев, Т. Тайыр Жомартбаев [Мәтін] / Т. Қабышев // Шәкәрім. - 2009. - № 1. - Б. 100-105.

Зұлхаров, Ғ. Қазағым-қандасымда еркелеттім [Мәтін] : [жазушы Т. Жомартбаевтың шығармашылығы туралы] / Ғ. Зұлхаров // Ертіс өңірі. - 2010. - 24 наурыз. - Б. 12-13.

Зұлқаров Ғ. "Қазағым - қандасымды еркелеттiм" [Мәтін] / Ғ. Зұлқаров // Түркiстан. - 2012. - 22 қараша. - Б. 6. - Тайыр Жомартбаевтың шығармашылығы туралы.

Қабышев, Т. Тайыр Жомартбаев [Мәтін] / Т. Қабышев // Абай. - 2017. - №3.- Б.64 – 70.

***

Мухамедханов, К. Педагог , просветитель, поэт [Текст] / К. Мухамедханов // Иртыш. - 1984. - 22 декабря. - О жизни и деятельности Таира Жомартбаева, годах его учебы в медресе "Галия".

Шевченко, В. Колыбель казахской интеллигенции [Текст] / В. Шевченко // Казахстанская правда. - 2003. - 20 июня. - С. 6. - О Таире Жомартбаеве.

Перцева, Н.Учить не уставая [Текст] / Н. Перцева // Наше дело. - 2016. - 28 июля. - С. 6.

  Т. Жомартбаевтың «Қыз көрелiк» романы туралы

О романе Жомартбаева Т. «Қыз көрелiк»

Құлбарақов, С. "Қыз көрелiк" - қазақ прозасының қарлығашы [Мәтiн] : Т. Жомартбаевтың "Қыз көрелiк" атты шығармасы жайлы / С. Құлбарақов // Абай. - 2002. - № 1. - Б. 54-56.

Ергөбек, Қ. Арыстар мен ағыстар [Мәтiн] / Қ. Ергөбек. - Астана: Таным, 2003. - Жаңа жанр бастауы: Әйел теңсiздiгi туралы "Қамар сұлу", "Қалың мал", "Қыз көрелiк" романдары туралы: б. 174-181.

Бисенғали, З. Қыз көрелiк [Мәтін] / З. Бисенғали // Нұрғали Р. Жетi томдық шығармалар жинағы. - Астана : Фолиант, 2005. - Т. 6. – Б. 334-342. - Тайыр Жомартбаевтың романы жайлы.

Бисенғали З. Қазақ филологиясы [Мәтін] : егiз негiз. Ғылыми мақалалар жинағы / З. Бисенғали, Ж. Манкеева. - Алматы, 2010. - "Қыз көрелiк" романындағы жаңа идеялар үндестiгi: б. 26-37.

Зұлхаров, Ғ. Қазағым - қандасымды еркелеттім [Мәтін] : алғашқы қазақ романдарының бірі - "Қыз көреліктің" жарық көргеніне 100 жыл. / Ғ. Зұлхаров // Семей таңы. - 2013. - 15 қаңтар. - Б. 6.

***

Елеукенов, Ш. От фольклора до романа-эпопеи [Текст] : идейно-эстетическое и жанровое своеобразие казахского романа / Ш. Елеукенов. - Алматы : Жазушы, 1987. - На подступах к роману социалистического реализма : о романе Таира Жомартбаева «Смотрины»: с. 117-135.

Елеукенов, Ш. От фольклора до романа-эпопеи [Текст] : идейно-эстетическое и жанровое своеобразие казахского романа / Ш. Елеукенов. - Алматы : Жазушы, 1987. - Рождение казахского эпоса нового времени : исследование становления жанра романа в каз. лит. на примере произведений Т. Жомартбаева, С. Кубеева, С. Торайгырова, Б. Майлина: с. 96-116.

Материал, вышедший после 2018 года, смотрите в электронном каталоге Восточно-Казахстанской областной библиотеке имени А.С. Пушкина http://irbis.pushkinlibrary.kz