Халиди Қ.

Жаңартылды 04.03.2024 11:47

Халиди Құрбанғали (1846-1913) – тарихшы-өлкетанушы және этнограф

1846 жылдың қараша айында Аягөз қаласында қазан уезінің Урнаш-баши ауылында саудагер-татар Халидтің отбасында дүниеге келген. Аягөз қаласында шамамен 30 жыл тұрып, отбасы шекара заставасына, содан кейін Қытайдың Шыңжаң провинциясының Тарбағатай округінің орталығы - Чугучак қаласына көшкен.

Қазақстанның тәуелсіздік жылдарында далалық этнографиялық материалдар ғана емес, сондай-ақ әдеби көздер де кеңейіп келеді. Ұмытылған осындай есімдердің қатарына қазақстандық тарихшы және этнограф Құрбанғали Халидидің есімі жатады. Ол қазанда жарияланған ең қызықты екі шығарма жазды: «Тарих-и джарида-йи джади-да» - «Жаңа тарихи жазбалар» (1889), «Таварих-и хамса-йи шарки» - «Бес Шығыс халықтарының тарихы туралы очерктер» (1910).

Құрбанғали алдымен Аягөз медресесінде (1850 жылдары Петропавл көпесі Мұртаза Мақсұдов салған), кейін Семей медреселерінің бірінде оқыған. Мұнда ол араб, парсы және түрік тілдерін игерді, бұл оған тарихты, әсіресе Шығыс елдерін одан әрі зерттеуге көмектесті. Туған, татар, Құрбанғали тілдерінен басқа ортаазиялық түркі тілдерін жақсы білген, ал қазақ тілін жетік меңгерген.

Қазақтар, ұйғыр және басқа халықтардың өкілдерімен тікелей қарым-қатынас Құрбанғалиде байқағыштық пен білімге деген құштарлығымен, осы халықтардың тарихы мен өмір салты туралы барлық мүмкін мәліметтерді жүйелі түрде жинау қажеттілігі туралы ой тудырды.

1874 жылы Құрбанғали Чугучак қаласындағы мешіттердің бірінің имамы болды және өмірінің соңына дейін осы лауазымда қалған, яғни 1913 жылдың 14 наурызына дейін. 1881 жылдан бастап ол сонымен қатар қала мен оның айналасындағы дала тұрғындарының мұсылман бөлігі үшін судья (Қазы) болды.

Құрбанғали мәдени орталықтардан алыс өмір сүрсе де, ол өз заманының мәдени өмірінен еш ажырамаған; ғалым үнемі XIX ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында Ресейде жарық көрген кітаптар, газеттер мен журналдарды түркі тілдерінде жазып алып отырған.

Құрбанғалидың ажырамас қызметі саяхат болды. Оның аймақтың географиясы мен топонимикасы, қалалардың, бекіністер мен ірі елді мекендердің тарихы туралы есептері негізінен жеке бақылаулар мен жергілікті тұрғындармен әңгімелерге, сондай-ақ жеке аудандар мен қалалардың өміріндегі барлық саяси, әскери және басқа да оқиғалар туралы өзі жасаған шежірелік материалдарға негізделген. Ол сондай-ақ өзін қызықтыратын түрлі мәселелер бойынша жазбаша түрде ақпарат берген адамдардың қызметтерін пайдаланды.

1897-1898 жж. Құрбанғали Мекке мен Мединаға қажылық жасаған, астананың бірнеше Батыс Еуропа елдерінің, сондай-ақ көптеген Таяу Шығыс. 1897-1898 жылдары қажылық жолында ол Стамбулда сол кездегі Түркияның ең озық ағартушыларының бірі тарихшы Ахмед Мидхатпен кездесті және онымен тарих және басқа гуманитарлық ғылымдар саласындағы білімін байытқан әңгімелер өткізді.

Құрбанғали тарихшы ретінде 1909 жылы аяқталған «Таварих-и хамса-и шарки» атты екінші кітабы арқылы белгілі болды. К. Халидидің аталған шығармасында келтірілген этнографиялық және тарихи мәліметтер мен материалдардың негізгі бөлігі қазақтарға тиесілі.

Кітаптың қазақ тарихына арналған бөлімдерінде автор алаш, өзбек, қазақ, ноғай есімдері туралы, «Жүз» атауы туралы; урандар туралы; ноғайлар мен қазақтардың бірлігі мен кейінгі бөлінуі туралы; қазақтардың генеалогиясы туралы; Орталық және Солтүстік Қазақстан аумағындағы археологиялық және сәулет ескерткіштері туралы; Шыңғысхан мен оның ұрпақтары туралы; Қазақ хандары туралы; Абылай хан туралы; Абульфеиз-хан туралы; Асан ата мен оның сөздері туралы; хандарды сайлау туралы; Шыңғыс хан туралы; Орта жүз қазақтарының Ресейге қосылуы және әкімшілік округтердің, бекіністер мен қалалардың құрылуы туралы; чалаказак этникалық тобының құрылу тарихы берілген.

Құрбанғалидің қазақтар бойынша этнографиялық очерктері көбіне рухани мәдениетке (салт-дәстүрлерге, нанымдарға, халық біліміне, поэзияға және т.б.) қатысты. Сондай-ақ, материалдық мәдениет туралы қызықты деректер бар (мысалы, қымызға арналған тұтас параграф), кітапта киім, ыдыс-аяқ, мал шаруашылығы туралы құнды мәліметтер келтірілген.

Қазақ халқының тарихы мен этнографиясын зерделеу қолда бар барлық әдеби және деректі дереккөздерді анықтауды және зерттеуді талап етеді. Осындай дереккөздеріне Құрбанғали Халидидің «Бес Шығыс халықтарының тарихы очерктері» кітабы - қазақтар мен басқа да бірқатар халықтар мен этникалық топтардың қазіргі өмірінің әртүрлі салалары бойынша (XIX ғасырдың екінші жартысы - ХХ ғасырдың басы) алуан түрлі мәліметтер жиынтығы жатады.

Құрбанғали Халиди шығармасы

Произведение Курбангали Халиди

Халид Қ. Тауарих Хамса [Мәтін] : (Бес тарих) / Халид Қ. - Алматы: Қазақстан, 1992. - 304 б.

 

Құрбанғали Халиди туралы әдебиет

 Литература о Курбангали Халиди 

 

Арқа атауы қалай шыққан [Мәтін] // Семей таңы. - 1999. - №17-23 маусым (N23).- Б.10.

Ахмедов, Ғ. Тағы да мамлюктер жайында [Мәтін] / Ғ. Ахмедов  // Жұлдыз. - 2001. - №7.- Б.154-155

Мұқанова, А. Құрбанғали Халидтың "Тауарих Хамсасы" хақында [Мәтін] / А. Мұқанова  // Қазақ тарихы. - 2007. - №5.- Б.24-25.

Зұлхаров, Ғабит. Жасаймын бір қолғабыс [Мәтін] : тарихшы-этнограф Құрбанғали Халидтің "Тауарих Хамса" кітабының шыққанына 100 жыл. / Ғ. Зұлхаров // Түркістан. - 2010.- Б.6-7.

Зұлхаров, Ғабит. Құнары мол құнды еңбек [Мәтін] / Ғ. Зұлхаров // Семей таңы. - 2011. - 2 ақпан.- Б.10.; 16 ақпан.- Б.3.

Зұлхаров, Ғ. Жасаймын бір қолғабыс [Мәтін] / Зұлхаров Ғ. // Түркістан . - 2010.- 28 қазан (№ 43). - 6,7

Үркімбай, Н. "Алланыңқылышы" атанған даңқты қолбасшы: Халид бин әл-Уалид Алла Тағала айрықша қолбасшылыққасиет дарытқан жан еді [Мәтін] / Н. Үркімбай  // Түркістан . - 2010. - 19 тамыз (№ 33). - 9

Халитова, Исламия. Қ. Халидұлының "Тауарих Хамса (Бес тарих)" еңбегіндегі халық педагогикасы [Мәтін] / И. Халитова // Қазақстан мектебі. - 2014. - №10.- Б.33-37.

Шалғынбай, Бақытөмір. Жерлесімізге арналған дөңгелек үстел [Мәтін] : Руханият / Б. Шалғынбай // Мөлдір сана. - 2014. - 1 желтоқсан.- Б,1-2

Зұлхаров, Ғабит. "Тауарих Хамса" және Құрбанғали халид. [Мәтін] / Ғабит Зұлхаров // Жұлдыз. - 2015. - №1.- Б.133-140

Карай, Рефик Халид Ғажап сыйлық [Мәтін] / Рефик Халид Карай // Жалын. - 2015. - №2.- Б.71-72.

Атабаева, Халида. Кәсіби құзыреттілік - білім сапасын көтерудің факторы [Мәтін] / Х. Атабаева // Қазақстан мектебі. - 2015. - №3.- Б.14-17.

Халитова, Исламия. Құрбанғали Халидұлы - тарихшы, этнограф, өлкетанушы ғалым [Мәтін] / И. Халитова // Қазақстан мектебі. - 2015. - №6.- Б.55-60.

Атабаева, Халида. Функционалдық сауаттылықты дамытудыңәдіс- тәсілдері [Мәтін] / Х. Атабаева // Қазақстан мектебі. - 2015. - №9.- Б.22-26.

Халидуллина, Г. Білімді тиянақтау [Текст] / Г. Халидуллина // Бастауыш мектепте оқыту = Обучение в начальной школе. - 2015. - № 5.- Б.26-27.

Ғабитов, Т. Қазақ бейнелеу өнерінің мәдени ерекшеліктері [Мәтін] / Т. Ғабитов, Ғ. Халидуллин // Ақиқат. - Алматы, 2015. - №7.- 102-108 бет

Аденова, А. Қазақстандағы қазақ музыкалық білім берудің тарихи-психологиялық аспектісі [Мәтін] / А. Аденова, Ғ. Халидуллин // Ақиқат. - Алматы, 2015. - №7.- 109-112 бет

Мәлімова, Ақайша. Шығыстың бес елінің тарихын жазған қазақ этнографы [Мәтін] / А. Мәлімова ; // Парасат. - 2016. - № 1.- Б.17-19

Искакова, Халида. Заман талабы - білімді ұрпақ [Мәтін] / Х. Искакова // Қазақстан мектебі. - 2016. - №5.- Б.9-13.

Жұртбай, Тұрсын Ғылым сақабасы [Текст] / Тұрсын Жұртбай  // Түркістан . - 2016.- 13 қазан (№ 41). - 9

Жұртбай, Т. Құрбанғали Халиди [Мәтін] / Т. Жұртбай // Кітапхана хабаршысы . - 2016. - № 1. – 24-26 б. http://kazneb.kz/bookView/view/?brId=1585231&simple=true&lang=kk#

Байдәулет, Қаншайым Тарихы тереңқос жоба [Текст] / ҚаншайымБайдәулет // Айқын . - 2016.- 30 желтоқсан (№ 195). - 6

Бекенов, Алпыс Келісіп пішкен тон келте болмас [Текст] / Бекенов Алпыс, Халидолда Жекей // Егемен Қазақстан . - 2017.- 18 қазан (№ 200). - 4

Қожанұлы, Манасбай Латын әліпбиі - Қазақстан Қарулы Күштерінде [Текст] / Қожанұлы Манасбай, Халидолда Жекей // Егемен Қазақстан . - 2017.- 18 қазан (№ 200). - 4

Тұғыры биікте көрінген [Мәтін] : (Халидулла Дауешов) // Заң және заман = Закон и время. - 2017. - №11.- Б.14-17.

Халидуллин, Ғ. Алматы Боралдай саққорғандары - ұлы дала мәдениетінің бастауы [Текст] / Ғ. Халидуллин // Ақиқат. - Алматы, 2017. - №10.- 67-70 бет

Тайжігіт, Б. Құрбанғали Халидидыңұрпағы Қарақолда тұрады [Мәтін] / Б. Тайжігіт // Дидар. - 2019. - 26 қаңтар.- Б.6.

Дәуешов, Халидулла. Заңдылықты сақтаудыңөнгелі жолы [Мәтін] / Х. Дәуешов // Заң және заман = Закон и время. - 2018. - №12.- Б.4-6.

Кожахметов, Халидолла. Сәулет өнері - тарих айнасы [Мәтін] / Х. Кожахметов // Қазақстан мектебі. - 2019. - №5.- Б.49-51.

Зұлқаров, Ғабит. "Тауарих Хамсаның" авторы Аягөзде туғанын білесіз бе? [Мәтін] / Ғ. Зұлқаров // Семей таңы. - 2019. - 22 қараша.- Б.7.

Асылбеков, Мұхаметбек. Қазақтың тарихы мен болмысы [Текст] : Құрбанғали Халидтің "Тауарих хамсасында" анық айтылған ойлар / М. Асылбеков // Семей таңы. - 2021. - 19 қаңтар.- Б.3

Тайжігіт, Берікхан. Құрбанғали Халидтіңұрпақтарын білеміз бе ? [Текст] : Халид 1841 жылы Аягөзде тұрады. Құрбанғали 1846 жылы Аякөзде дүниеге келеді. / Б. Тайжігіт // Ертіс өңірі. - 2021. - 13 қаңтар.- Б.11

Жұртбай, Тұрсын. Құрбанғали Халиди [Текст] : шығыстың бес тарихы / Т. Жұртбай // Кітапхана хабаршысы. - 2016. - N1.- Б.24-26

Асылбеков, Мұхаметбек. Шығыстағы елдің шынайы тарихын жазып кетті [Текст] : [тарихшы Құрбанғали Халиди туралы] / М. Асылбеков // Дидар. - 2021. - 26 маусым.- Б.3.

Дж. Х. Кармышева Казахстанский историк-краевед и этнограф Курбангали Халиди // Советская этнография.- 1971. - № 1. - С. 100-110. 

 

***

История Восточного Казахстана с начала XX века до современности : хрестоматия для 9 класса общеобразовательных школ ВКО / сост. Д. И. Бралинова [и др.]. - Семей : Тенгри, 2013.

 Интернет-сілтемелер

                Интернет-ссылки                     

Құрбанғали Халидтың «Тауарих Хамса» («Бес тарих») еңбегіндегі Алтын орданың жəне орталық азия өңірінің саяси тарихына қатысты мəліметтерге деректанулық талдау жүргізу https://articlekz.com/kk/article/15633

Мәлімова, А. Е.Шығыстың бес елінің тарихын жазған қазақ этнографы [статья] : [Официальный сайт Ғылым Ордасы]: сайт.-Режим доступа: http://gylymordasy.kz/kaz/2016/03/05/shy-y-sty-bes-elini-tarihy-n-zhaz-an-aza-e-tnografy/