Айманов Ш. К.

Жаңартылды 05.12.2018 12:57

Айманов Шәкен (Шаһкерім) Кенжетайұлы (1914-1970) — қазақ совет актёрі, кинорежиссёр. КСРО халық әртісі, Сталиндік сыйлықтың және Қазақ ССР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты.

1914 жылы 15 ақпанда Баянауылда (қазір Павлодар облысы) дүниеге келген.

1924 жылы Зайсанда (Шығыс Қазақстан облысы) орыс мектебіне оқуға түседі. 1928 жылы Семейде (қазір Шығыс Қазақстан облысы) Казкоммуна мектебінде (жетім-балаларға арналған мектеп-интернат) оқиды.  

1931-1933 жылдары Семейде Қазақ ағарту институтында оқыды. 1933 жылы Алматыға келіп, Қазақ драма театры (қазір М.Әуезов атындағы Қазақ академиялық драма театры) труппасына қабылданады, 1947-1951 жылдары – осы театрдың бас режиссері.

1940 жылы «Ленфильм» режиссері М.Левин Аймановты Мұхтар Әуезовтің сценарийі бойынша түсірілген «Райхан» фильміндегі Сәрсен рөліне шақырады. Кейін Ш.Айманов «Белая Роза» фильмінде майдангер (ЦОКС, 1942), «Абай әндері» (1946) фильмінде Абайдың шәкірті Шәріп, «Золотой рог» (1948) фильмінде Досанов рөлін ойнайды.

Ш. Айманов түсірген   «Жамбыл», «Біздің сүйікті дәрігер», «Тақиялы періште», «Атаманның ақыры» фильмдері қазақ киносының биік шыңына айналды.

1952 жылы «Жамбыл» фильмінде Жамбыл бейнесін сомдайды. Осы күрделі рөлді сомдағаннан кейін актердің кинематография саласындағы танымалдығы артады.

1954 жылы экранға «Махаббат туралы аңыз» фильмі шығады.

Шәкен Айманов оннан аса көркем фильм түсірді, соның бәрі ұлттық кинематографияның Алтын қорына енген.

1953-1970 жылдары ұлттық киностудия басшысы, сценарист, актер, режиссер қызметтерін атқарды. Қазақстан кинематографистер Одағына басшылық етті.  

Ең үздік рөлдерінің қатарында: Ақансері (Ғ.Мүсірепов «Ақан-Сері-Ақтоқты»), Қобыланды (М.О.Әуезов «Қарақыпшақ Қобыланды»), Казанцев (М.О.Әуезов «Ночные раскаты»), Петруччио (У.Шекспир «Асауға тұсау»), Отелло (У.Шекспир «Отелло»). 1963 жылы – Қазақ ССР Кинематографистер одағының бірінші хатшысы болды. Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің 4 және 7 шақырылымының депутаты болып сайланды.

1947 жылы Шәкен Аймановқа Қазақ ССР Халық әртісі, ал, 1959 жылы КСРО Халық әртісі атағы; 1952 жылы «Абай» спектаклі үшін КСРО Мемлекеттік сыйлығы берілді. Екі рет Қазақ ССР Мемлекеттік сыйлығына ұсынылды. Ленин ордені, орден-медальдармен марапатталды. 2007 жылы «Экран шебері» титулы тағайындалды.

Шәкен Айманов аса дарынды суреткер актер, ойшыл режиссер ретінде қазақтың сахна өнері мен кино өнерінің қалыптасып, шыңдалуына айрықша ықпал еткен, өшпес із қалдырған дара дарын иесі.

Марапаттары:

   1952 – Сталиндік сыйлықтың иегері (Театрға сіңірген еңбегі үшін);

   1958 – Бүкілодақтық кинофестиваль (Үшінші жүлде, «Біз осында тұрамыз» фильмі үшін);

   1958 - Ташкентте өткен Азия және Африка елдерінің Халықаралық кинофестивалі (Естелік диплом «Біздің сүйікті доктор» фильмі үшін);

   1959 - Бүкілодақтық кинофестиваль (Ынталандыру дипломы, «Біздің сүйікті доктор» фильмі үшін);

   1963 – Орта Азия және Қазақстан кинематографистерінің смотр-конкурсы (Үздік режиссерлік жұмыс, «Перекресток» фильмі үшін);

   1967- Байсейітова атындағы Қазақ ССР-і Мемлекеттік сыйлығы (Көркемдік жетекшілігі үшін, «Крылья песни» фильмі);

   1969 – Орта Азия және Қазақстан кинематографистерінің смотр-конкурсы (Диплом, «Тақиялы періште» фильмі);

   1972 - Қазақ ССР-інің Байсейітова атындағы Мемлекеттік сыйлығы («Атаманның ақыры» фильмі, қайтыс болғаннан кейін);

   Ленин ордені;

   Еңбек Қызыл Ту ордені;

   «Құрмет белгісі» ордені, екі мәрте.

1970 жылы 23 желтоқсанда Мәскеу қаласында қайғылы қазаға ұшырады

Ш. Аймановтың мерзімді басылымдардағы жарияланымдары

Публикации в периодических изданиях и сборниках

Айманов, Ш. Мұқан Төлебаевтың қайтыс болғанына байланысты айтқан сөзi [Мәтін] // Қазақ әдебиетi.- 1960.- 8 апр.

Айманов, Ш. Творчестволық ынтымақ керек [Мәтін] : [Қазақстанда көркем суреттi киноларды шығару iсiн жақсарту жайында] // Қазақ әдебиетi. - 1962. - 20 сәуір.

Айманов, Ш. "Келер ұрпаққа сенiмдiмiз" [Мәтін] : [қазақ театры, киносы, өз творчествосы туралы айтқан ойлары] / Әзiрлеген Ш.Құттаяқов // Қазақ әдебиетi. - 1988.- 19 тамыз.

Айманов, Ш. Тарс-тұрс ашулануды бiлмейтiн, жәбiрге көнбейтiн, ақылды, бiрбеткей едi [Мәтін] // Аңыз адам.- 2013. - № 6. - Б. 20. - С.Торайғыров туралы естелiктер.

****

Айманов, Ш. Как я работал над образом Джамбул: [Изв.каз.арт.рассказывает о своей роли Джамбул в одноимен.худож.фильме] // Сов.Казахстан.- 1953.- N 7.- С. 90 – 92.

Айманов, Ш. Мысли о родном театре: [о творческой связи писателей с театром] // Сов .культура.- 1955.- 29 октября.

Айманов, Ш. Наш подарок - веселая кинокомедия : [о художественном фильме "Наш милый доктор"] // Сов.культура.- 1957. - 19 сентября.

Айманов Ш. Новые возможности, новые задачи: [к созданию Союза работников кинематографии Казахстана] // Казахст. правда.- 1958.- 19 июня.

Айманов, Ш. По воле партии: [Кинореж. рассказывает о своих творч.планах] // Искусство кино.- 1958.- N 9.- С. 3

Айманов, Ш. Самое молодое : [о киноискусстве Казахстана] // Казахстанская правда.- 1958. - 12 декабря.

Айманов, Ш. Новые задачи, новые замыслы : [о своих творческих планах рассказывают популярный .артист каз. кино] // Искусство кино. - 1959. - N 6. - С.118 – 121.

Айманов, Ш. Главное - современность: [о развитии киноискусства в Каз.ССР] // Сов. культура.- 1959. - 27 августа.

Айманов, Ш. Три рождения : [из истории каз.кинематографии] // Новый фильм. - 1969. - N 1. - С. 5.

Айманов, Ш. Наш Щепкин : [к 70-летию со дня рождения народного артиста СССР К. Куанышпаева] // Казахстанская правда.- 1963.- 22 мая.

Айманов, Ш. Обращаясь к друзьям : [о киноискусстве Казахстана] // Искусство кино. - 1965.- N 10. - С.17 – 19.

Айманов, Ш. Твори, дерзай, пробуй! : [к открытию зон. фестиваля киноискусства республик Сред. Азии и Казахстана в Алма-Ате] // Казахстанская правда.- 1965.- 19 сентября.

Айманов, Ш. Служение искусству: [о кинорежиссере Е. Е. Ароне] // Казахстанская правда. - 1966. - 26 марта

Айманов, Ш. Поиски и возмужание: Беседа с нар. арт. СССР о фестивале каз. фильмов // Коммунист Таджикистана.- 1967.- 21 мая

Айманов, Ш. Оружие огромной силы: [о проблемах .каз. кинематографии] // Казахстанская правда.- 1969. - 23 января.

Айманов, Ш. Последнее слово за зрителем: [о каз. кинематографии] // Сов.культура.- 1969.- 17 апреля.

Айманов, Ш. Дружба помогает творить: [статьи: А. Умурзакова, О. Зеки, Ш. Айманов. К неделе каз. фильмов] // Сов. Латвия.- 1969.- 14 февраля

Айманов, Ш. Щедрое наследство : [о вкладе М. Ауэзова в развитие казахского театра и кино] / Лит.запись Л. Варшавского // Новый фильм. - 1987. - N 9. - С. 18.

Айманов, Ш. "Конец атамана": [Худож.фильм] / сцен.: А. Михалков-Кончаловский; пост.: Ш. Айманов. "Казахфильм" // Казахст. правда. - 1970.- 24 ноября.

Ш. Айманов туралы әдебиеттер

Литература об Айманове Ш.

Кітаптар – Книги

Қазақстан [Мәтін] : ұлттық энциклопедия. - Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1998. – Айманов Шәкен: Б. 136-137.

Қазақ мәдениеті [Мәтін] : энциклопедиялық анықтамалық. - Алматы: Аруна Ltd, 2010. – Айманов Шәкен (Шаһкерім) Кенжетайұлы: Б. 22-23.

***

Кенжетаев, К. Дархан дарын [Мәтін] : [Ш.Аймановтың өмірі мен шығармашылығы туралы] / К. Кенжетаев ; ред. К. Уалиев. - Алматы : Өнер, 1980. - 152 б.

Омаров І. Әдеби толғамдар [Мәтін] : сын мақалалар, зерттеулер / І. Омаров. - Алматы : Жазушы, 1988. - 400 б.

Сығай, Ә. Сахна саңлақтары [Мәтін] / Ә. Сығай. - Алматы : Жалын, 1998. - 512 б.

Кекілбайұлы Ә. Он екі томдық шығармалар жинағы [Мәтін] / Ә. Кекілбайұлы. - Алматы : Өлке, 1999. - Т. 11. - 400 б.

Боранғалиұлы, Т. Ғасырға сыр [Мәтін] / Т. Боранғалиұлы. - Астана : Елорда, 2001. - 308 б.

Шәкен Айманов [Мәтін]. - Павлодар, 2003. - 116 б.

Жүз тұңғыш [Мәтін] : жинақ. 2-ші кітап, 2005. - 352 б.

Сығай, Ә. Актер әлемі [Мәтін] Т. 1 / бас ред. Т. Ахметжан, 2008. - 272 б.

Топжарған [Мәтін] : [Шәкен Аймановтың 100 жылдығына арналады]. - Алматы : Раритет, 2014. - 400 б.

Шәкен Айманов = Шакен Айманов [Мәтін] : кітап-альбом. - Алматы : Өнер, 2014. - 320 б.

***

Казахстан [Текст] : Национальная энциклопедия. - Алматы : Казак энциклопедиясы, 2004. - Ш. Айманов: С. 123 - 124.

***

Сиранов, К. Киноискусство Советского Казахстана [Текст] / К. Сиранов. - Алма-Ата : Казахстан, 1966. - 400 с.

Федулин, А. Искусство, рожденное дружбой [Текст] : Страницы истории казахского кино / А. Федулин, Ю. Резников. - М. : Бюро пропаганды советского киноискусства, 1972. - 67 с.

Богатенкова, Л. И. Народный артист СССР Шакен Айманов [Текст] / Л. И. Богатенкова . - Алма-Ата : Наука, 1973. - 118 с.

Актеры советского кино [Текст]. Вып. 11 : Шакен Айманов и д.р / сост. Л. Польская, М. Хаджимуратова. - 1975. - 223 с.

Варшавский, Л. Памятные страницы [Текст] / Л. Варшавский. - Алма-Ата : Жалын, 1978. - 144 с. Каирбаев, А. К. Свет негаснущих звезд [Текст] : [очерки о деятелях науки, литературы, культуры, памятных местах Казахстана] / А. К. Каирбаев. - Алма-Ата : Жалын, 1983. - 112 с.

Беркович, М. Кадры неоконченной киноленты [Текст] : Шакен Айманов без контурнов / М. Беркович. - Алма-Ата : Өнер, 1984. - 149 с.

Варшавский Л. Алдар-Косе [Текст] : Кинокомедия / Л. Варшавский, Ш. Айманов // Сценарии казахского кино. - Алма-Ата : Өнер, 1984. - С.178

Богатенкова, Л. И. Услышать и понять человека [Текст] / Л. И. Богатенкова. - Алма-Ата : Өнер, 1987. - 304 с.

Айнагулова, К. Тенденции развития киноискусства Казахстана [Текст] / К. Айнагулова, К. Алимбаева. - Алма-Ата : Гылым, 1990. - 158 с.

Кенжетаев, К. Высокий дар призвания [Текст] / пер. с каз. Л. Каирбековой. - Алма-Ата : Өнер, 1990. - 136 с.

Кино и вся жизнь [Текст] : [сборник статей и воспоминаний о Ш. Айманове]. - Алматы : Онер, 1994. - 174 с.

Мэтры казахского кино [Текст]. - Алматы : Аруна Ltd, 2002. - 12 с.

ХХ век. Корифеи казахского искусства [Текст]. - Алматы : Аруна Ltd, 2003. - 10 с.

Двадцатый век. Корифеи Казахского искусства [Текст] : [для детей школьного возраста]. - Алматы : Аруна, 2003. - 5 с.

XX век. Корифеи казахского искусства [Текст]. - Алматы : Аруна, 2006. - 11 с.

Они были первыми [Текст] : [справочник]. - Алматы : Алматыкiтап, 2007. - 296 с.

Мақалалар – Статьи

Кенжетаев, К. Шәкен аға [Мәтін] : [СССР халық артисі Ш.Айманов туралы. Естелік] / К.Кенжетаев // Жұлдыз . - 1978. - № 6. - Б. 76 - 189.

Әшімов, А. Шәкен Айманов хақында бірер сөз [Мәтін] / А. Әшімов // Парасат. - 1994. - №4. - Б. 1.

Кекілбаев, Ә. Саңлақ [Мәтін] : [Белгілі өнер жұлдызы Ш.Айманов жайлы] / Ә.Кекілбаев // Қазақ әдебиеті. - 1995. - №7 ақпан.- Б.10 - 11.

Кәпқызы, Е. Шәкен Айманов [Мәтін] / Е.Кәпқызы // Түркістан http://www.turkestan.kz. - 2002. - 21 ақпан. - Б. 6.

Бектасова, Г. Айтулы актер Айманов [Мәтін] / Г. Бектасова // Түркістан һttp://www.turkestan.kz. - 2004. - 20 ақпан.- Б. 5.

Қаратайқызы, М. Айманов әлемі [Мәтін] / М.Қаратайқызы // Қазақстан - Заман. - 2004. - 20 ақпан.- Б. 6.

Тарази, Ә. Шәкен [Мәтін] : Эссе / Ә.Тарази // Егемен Қазақстан. - 2004. - 12 қазан. - Б. 4. – Шәкен Айманов туралы эссе.

Төлепберген, М. Қазақ киносының құты [Мәтін] / М.Төлепберген // Егемен Қазақстан. - 2004. - 14 ақпан.- Б. 3. – Ш. Айманов туралы.

Ахмадиев, А. "Мен Шәкен Аймановтың өкiл баласымын" [Мәтін] / әңгімелеск. Қ. Тоқсанбай // Егемен Қазақстан. - 2010. - 12 қаңтар. - Б. 5.

Айманова, И. Шәкендей тұлғаның келiнi боламын деп ойламаппын [Мәтін] / әңг. М.Шапиян // Аңыз адам.- 2011. - № 13. - Б. 11. - Шәкен Аймановтың келiнiмен сұхбат.

Әбдіраш, Р. Шәкен Айманов - нағыз тума талант [Мәтін] / Р.Әбдіраш // Аңыз адам. - 2011. - № 13. - Б. 37.

Жәкібаев, Қ. Ең үздік фильмі - "Алдаркөсе" [Мәтін] / Қ. Жәкібаев // Аңыз адам. - 2011. - № 13. - Б. 36.- Ш.Айманов түскен фильмдер жайында.

Кенжетаев, К. Қайда ойын-сауық болса, Шәкен сол жерден табылатын [Мәтін] / К.Кенжетаев // Аңыз адам. - 2011. - № 13. - Б. 8 - 10.

Кенжетайұлы, К. Сый сақина [Мәтін] / К.Кенжетайұлы // Парасат. - 2001. - №11. - Б.5 - 7. - Халқымыздың дарынды өнер жұлдызы Шәкен Айманов туралы сыр.

Райымбеков, Ә. "Тақиялы періште" болған оқиға негізінде түсірілген [Мәтін] / Ә.Райымбеков // Аңыз адам. - 2011. - № 13. - Б. 47.

Рақымқызы, Р. Бала Шахкәрімнен - "қазақ киносының атасы" Шәкен Аймановқа дейін [Мәтін] / Р.Рақымқызы // Аңыз адам. - 2011. - № 13. - Б. 5 - 7.

Сүлейменов, О. Қазақ киносының нағыз атасы [Мәтін] / О.Сүлейменов // Аңыз адам. - 2011. - №13. - Б. 35.

Тарази, Ә. "Алдаркөсе" Шәкеңнің өзі туралы фильм еді [Мәтін] / Ә.Тарази // Аңыз адам. - 2011. - № 13. - Б.34 - 35.

Төлегенова, Б. "Гауһартастың" екінші шумағын Шәкен аға жазған [Мәтін] / Б.Төлегенова // Аңыз адам. - 2011. - №13. - Б. 31.

Сығай, Ә. Шәкен Айманов [Мәтін] / Ә. Сығай // Мәдениет. - 2011.- №6. - Б.2 - 11.

Сығай, Ә. Таңғажайып театр [Мәтін] : эсселер / Ә. Сығай. - Алматы : Ана тілі, 2014. - 480 б. - Театр тарланы Шәкен Айманов туралы мәліметтер берілген.

Елебекова, Х. "Елден ерек жаралған, Шыңға біткен шынарым" [Мәтін] / Х.Елебекова // Егемен Қазақстан. - 2014. - 15 ақпан. - Б.7. - Қазақтың тұңғыш режиссері Шәкен Аймановтың 100 жылдығына орай сұхбат.

Көбек, Г. Шәкен Айманов әлемі [Мәтін] / Г.Көбек // Ақиқат. - 2014. - №9. - Б. 69 - 72. - Қазақ өнерінің

қайраткері Ш.Айманов туралы.

****

Кешин, К. Вся жизнь Шакена [Текст] : [рецензия на сборник статей и воспоминаний "Кино и вся жизнь" Ш. Айманова] / К. Кешин // Казахстанская правда. - 1994. - 15 сентября

Наш милый Шакен [Текст] // Казахстанская правда. - 2003. - 16 сентября. - С. 5

Айнагулова, К. Звезда Шакена [Текст] / К. Айнагулова // Казахстанская правда. - 2003. - 27 сентября. - С. 8

Барлыбаева, Л. "Наш милый доктор..." [Текст] : Время / Л. Барлыбаева, С. Барлыбаева // Мысль. - 2013. - №8. - С. 34 - 37.

Ахметова, С. Музейное дело : павлодарский опыт [Текст] : Культура / С. Ахметова // Мысль. - 2014. - №1. - С. 58-62.

Шимырбаева, Г. Шакен Айманов: каким он был? [Текст] / Г. Шимырбаева // Казахстанская правда. - 2014. - 21 февраля. - С. 20

Шакабаев, Р. Час кино [Текст] / Р. Шакабаев // Наше дело. - 2014. - 20 февраля. - С. 3

Горбунов, С. Экран казахстанского классика [Текст] / Горбунов С. // Казахстанская правда. - 2014. - 30 апреля. - С. 14

Енисеева-Варшавская, Л. Открытое сердце Шакена [Текст] : Культура / Л. Енисеева-Варшавская // Мысль. - 2014. - №4. - С. 53-63.

Енисеева-Варшавская, Л. Открытое сердце Шакена [Культура] / Л. Енисеева-Варшавская, С. Хайдаров // Мысль. - 2014. - №5. - С. 66-76.

Беккулова, С. Шакен Айманов и моя Кульшара [Текст] / С. Беккулова // Простор. - Алматы, 2016. - № 9. - С. 185-189

8